masowy ruch polit., oparty na skrajnie nacjonalistycznej ideologii.
F. występuje w trzech postaciach: jako ruch polit., ideologia polit. i system władzy. F. jako ruch i ideologia narodził się we Włoszech. Nazwa nawiązuje do rzymskiej tradycji noszenia przez liktorów (wykonawcy wyroków sądowych) wiązki rózg (łac. fasces) i do założonej w 1919 przez B. Mussoliniego partii Fasci di Combattimento (związki kombatantów), którą przekształcił w 1921 w Partito Nazionale Fascita (Narodowa Partia Faszystowska). Mussolini w 1922 zdobył władzę i utworzył państwo faszystowskie. Ruch ten o totalitarnym charakterze oprócz Włoch rozwinął się także w Niemczech, Hiszpanii i Portugalii. Miał zwolenników we Francji, USA, W. Brytanii, Finlandii, a także w Polsce (ONR - Falanga). F. był rezultatem głębokiego kryzysu społ.-ekon. po I wojnie świat.
(inflacja, regres gospodarczy, bezrobocie), co spowodowało na lewicy wzrost popularności komunistów, na prawicy - ruchów nacjonalistycznych. We Włoszech i Niemczech ruchy prawicowe zaczęły szermować hasłami wielkości i potęgi własnego narodu, koniecznej "przestrzeni życiowej", naprawienia krzywd wywołanych tzw. przez nich dyktatem wersalskim. Zwracały się przeciwko liberalizmowi i parlamentaryzmowi, ale też kapitalizmowi i komunizmowi. Pojawiły się też żądania powołania silnego państwa, które zaprowadzi ład ekon. i społ. Stąd też f. nawiązywał chętnie do ideałów absolutyzmu państwowego i koncepcji elitaryzmu V. Pareto i teorii głoszonych przez
J.A. Gobineau i F. Nietzschego. Podstawę ideologii f. stanowi koncepcja wyższości własnego narodu i zasada wroga, upatrywanego w liberałach, komunistach i Żydach. Nacjonalizm, rasizm i antyseminizm zrodził kult siły i apoteozę gwałtu, a także ekspansjonizm - dążenie do podboju innych społeczności, i militaryzm - organizowanie życia społ. i polit. na zasadach wojskowych. F. głosił kult państwa totalitarnego, skrajnie scentralizowanego, którego kluczowym elementem była jedna legalnie działająca partia. Na jej czele stał wódz, dysponujący absolutną władzą nad partią, społ. i państwem. Wódz był źródłem norm moralnych i prawnych, a zarazem stał ponad nimi. Uzasadniał potrzebę terroru, wojen i masowych zbrodni. F. ostatecznie skompromitował się w okresie II wojny świat. Powrót idei f. określany jest jako neofaszyzm.
- faszyzm, ideologia i ruch polit.(...)
- FASZYZM, ruch polit. sprawujący...
- faszyzm we Włoszech, ruch nacjonalistyczny...