(Miasto Łódź)
miasto na pograniczu Wysoczyzny Łaskiej i Wzniesień Łódzkich; stol. województwa łódzkiego, drugie pod względem liczby ludności w kraju; 785 tys. mieszk. (2002); centrum Łódzkiego Okręgu Przemysłowego, jeden z najw. ośr. przem. włókienniczego w Europie; przem. odzieżowy, chem., gumowy, maszynowy, elektrotechn., elektroniczny, precyzyjny, spożywczy, poligraficzny, skórzany; po 1990 inwestycje zagr., m.in. Nibco (rury PCV), Gilette, Shell Gas Polska, Bosch-Siemens (pralki automatyczne), ABB-ELTA (transformataory), Coca Cola, Pepsico; targi krajowe i międzynar.; ośr. nauki i kultury (8 wyższych uczelni, m.in. Uniw. Łódzki, Wojsk. Akad. Med., Ekon., Politechnika); centrum pol. kinematografii (wytwórnie filmów fabularnych, oświatowych, kopii filmowych, PWSFTViT); stol. archidiecezji łódzkiej Kościoła rzymskokatolickiego; oddział PAN, inst. naukowe (m.in. Centrum Zdrowia Matki Polki); towarzystwa wyższej użyteczności, ośr. TVP, teatry (m.in. Teatr Wielki), filharmonia, opera, operetka; ogród zoologiczny i botaniczny; węzeł komunikacji drogowej (skrzyżowanie planowanych autostrad) i kolejowej (najw. w Polsce stacja kontenerowa); lotnisko. Prawa miejskie od 1423; początkowo miasto rolnicze; od pierwszej poł. XIX w. szybka rozbudowa związana z rozwojem przem. włókienniczego produkującego tkaniny na rynek ros., przyspieszona po zniesieniu (w 1851) przez cara Mikołaja I barier celnych między Królestwem a resztą imperium; powstanie wielkich fabryk K. Scheiblera, I.K. Poznańskiego, L. Grohmana; uruchomienie Banku Handlowego, Tow. Kredytowego m. Łodzi, Łódzkiej Kasy Przemysłowców; na pocz. XX w. najw. ośr. przem. w Królestwie Polskim, z silnymi wpływami kapitału niem., franc., ang., belg, i szwajcarskiego; pierwsza na ziemiach pol. trakcja tramwajów elektrycznych, pierwsze stałe kino; dynamiczny przyrost liczby ludności (1820 - 800 mieszk.; 1900 - 280 tys., 1914 - 580 tys., w tym 38% Niemców, 33% Polaków, 28,5% Żydów); z uwagi na dominację proletariatu w składzie społecznym - silny ośr. robotniczy, wpływów PPS, m.in. 1892 strajk powszechny (bunt łódzki), 1905-07 gł. ośr. ruchu rewolucyjnego; obraz stosunków społecznych oraz antagonizmów narodowościowych i klasowych w Łodzi końca XIX w. przedstawił w powieści Ziemia obiecana W. Reymont; po pierwszej woj. świat. dalszy rozwój przemysłu, miejsce strajków powszechnych włókniarzy (1928, 1933, 1938); znaczny wzrost liczby ludn. żydowskiej (1933 - ok. 233 tys. Żydów); tu też uformowało się mocne lewicujące środowisko literackie (W. Wandurski, M. Piechal, M. Jastrun i in.); 1939 miejsce zaciętych walk Armii "Łódź" z Niemcami; podczas okupacji niem. włączona do Niemiec, wysiedlenia do Generalnej Guberni objęły ok. 200 tys. mieszk.; kilka obozów jenieckich, 1940-44 getto (ok. 200 tys. osób); w okresie powojennym wobec zniszczenia Warszawy Ł. odgrywała rolę centrum życia umysłowego i literackiego (tu zaczęły wychodzić m.in. “Szpilki”, “Kuźnica”, “Wieś”); szczególne znaczenie miał strajk włókniarek łódzkich, które 1971 zmusiły władze komunistyczne do cofnięcia wprowadzonej XII 1970 podwyżki cen żywności; po 1989 znaczne trudności na tle przekształceń zacofanego przem. do gospodarki wolnorynkowej, zamknięcie wielu fabryk, wysoki poziom bezzrobocia. Zabytki: drewniany kościół z 1765, neobarokowy pałac I.K.Poznańskiego, osiedle robotn. Księży Młyn z poł. XIX w.; secesyjna zabudowa ul. Piotrkowskiej; cmentarz żydowski z 1892; liczne muzea, m.in. włókiennictwa, kinematografii, etnograficzne, historii m. Łodzi, sportu i turystyki, sztuki nowoczesnej (jedyne w Polsce).
DŁUBANKA, GORDON-GÓRECKA, ŚMIGŁO, CAMERIMAGE, SAMPAN, BZURA, ŚRUBA, LITZMANNSTADT, SCHEIBLER,