właśc. Auschwitz-Birkenau
1940-45 największy hitlerowski obóz zagłady; od 14 VI 1940 pierwsi więźniowie (Polacy z GG, Śląska i Wielkopolski); 1941 rozbudowa: macierzysty obóz Stammlager A.-Birkenau, Monowitz (Monowice) i 40 filii; uśmiercono tu obywateli ponad 20 państw i narodowości, najliczniej Żydów, w większości mordowanych gazem bez ewidencji; spośród ok. 400 tys. zarejestrowanych na dłuższy pobyt połowę stanowili Żydzi, dalej Polacy (ok. 140 tys., zginęła połowa, zwł. przedstawiciele inteligencji), jeńcy sowieccy, Cyganie; więźniowie ginęli z głodu, katorżniczej pracy dla IG Farben i in. koncernów niem., katowania, egzekucji; od wiosny 1942 uśmiercano w komorach gazowych (za pomocą cyklonu B), zwłoki palono w krematoriach i stosami w wykopach; dokonywano zbrodniczych eksperymentów pseudomed. dla celów gł. militarnych; zniszczenie dokumentów i zacieranie śladów przez SS ukrywa liczbę ofiar, wg zeznań R. Hössa (pierwszego komendanta, po nim A. Liebehenschel, R. Baer) 2,8 mln, wg resztek dokumentacji w samym obozie A. zginęło ok. 1,5 mln (90% Żydzi); od 1940 działała konspiracja polska, 1943 międzynar. ruch oporu (samopomoc, ucieczki, kontakty na zewnątrz, informacje dla aliantów o obozie); I 1945 ewakuacja, w "marszu śmierci" zginęły dalsze tysiące więźniów; 27 I 1945 żołnierze radzieccy zastali w obozie 7 tys. więźniów, w tym kilkaset dzieci; za zbrodnie w Polsce został stracony z wyroku sądu R. Höss, osądzono 640 czł. załogi, w RFN 22; uchwałą sejmu PRL teren obozu uznano za Pomnik Męczeństwa Narodu Polskiego i innych Narodów, opiekę sprawuje Państwowe Muzeum O.-B.; 1967 odsłonięto tu międzynar. Pomnik Męczeństwa.
- Oświęcim-Brzezinka, zabytki Oświęcimia-Brzezinki,...
- MUZEUM PAŃSTWOWE OŚWIĘCIM-BRZEZINKA, utworzone 1947 na terenie...
- obozy zagłady, miejsca masowego ludobójstwa,...