działalność konserwatorska, a także prawna, naukowa, polit., popularyzatorska mająca na celu trwałe zabezpieczenie zabytków i udostępnienie ich społeczeństwu; obejmuje dzieła architektury, urbanistyki i budownictwa, kolekcje i zbiory muzealne, dzieła sztuki, obiekty archeologiczne i etnograficzne, pomniki przyrody, materiały biblioteczne i archiwalne, pamiątki historyczne; prace związane z o.z. obejmują m.in. inwentaryzację i klasyfikację zabytków, prace wykopaliskowe, konserwację, restaurację, rekonstrukcję, sporządzenie dokumentacji pomiarowej, opisowej, fotograficznej; ustawodawstwo poszczególnych krajów zazwyczaj chroni zabytki przed wywozem za granicę. Początki o.z. sięgają XVII w., kiedy to w Szwecji wprowadzono pierwszy urząd konserwatora; pod koniec XVIII w. Wielka Rewolucja Francuska znacjonalizowała zbiory i wprowadziła instytucjonalną opiekę państwa; 1830 we Francji powstał urząd gen. inspektora pomników hist.; 1834 Grecja wprowadziła zakaz wywozu zabytków za granicę; 1843 w Prusach powstał urząd generalnego konserwatora; na przełomie XIX i XX w. weszły w życie międzynar. konwencje o ochronie zabytków w okresie wojny i o znakowaniu zabytków na wypadek rabunku; równocześnie w większości krajów ustanowiono ustawy o o.z.; w okresie międzywojennym sprawą zajmowała się Liga Narodów, a po II woj. świat. UNESCO; z jej inicjatywy powstała 1954 - międzynar. konwencja o ochronie dóbr kultury w czasie wojny, 1964 - karta wenecka zawierająca wytyczne prac konserwatorskich, 1965 - Międzynarodowa Rada Zabytków i Zespołów Zabytkowych (ICOMOS), 1975 - Lista Światowego Dziedzictwa Kultury i Przyrody. W Polsce początki ruchu o.z. sięgają XVIII w.; 1827 z inicjatywy gen. R. Haukego inwentaryzacja zabytków w Królestwie Pol.; 1844 w szerszym zakresie na tym samym terenie tzw. misja K. Stronczyńskiego; od poł. XIX w. działały Grona Konserwatorów Galicji Zach. i Wsch. oraz Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Królestwie Polskim; 1918 pierwszy akt prawny dot. o.z. w Polsce, a 1928 rozporządzenie Prezydenta RP, które obowiązywało do 1962; po II woj. świat. powołano Nacz. Dyrekcję Muzeów i O.Z. oraz urzędy Konserwatora Generalnego i wojewódzkich konserwatorów zabytków, które przeprowadziły restaurację setek obiektów zniszczonych podczas wojny (m.in. Stare Miasto w W-wie, śródmieście Gdańska, Wrocławia, Zamościa i in.); 1947 powstała przy uniw. w Toruniu katedra (ob. instytut) konserwatorstwa i zabytkoznawstwa, pierwsza w Europie; 1951 powołano specjalistyczne przedsiębiorstwo Pracownie Konserwacji Zabytków; w spisie obiektów o pierwszorzędnym znaczeniu dla ludzkości (Lista UNESCO) znalazły się w Polsce m.in. Kraków (Stare Miasto z Wawelem, Kazimierz i Stradom), kopalnia soli w Wieliczce, obóz koncentracyjny w Oświęcimiu-Brzezince, Stare i Nowe Miasto w Warszawie, renesansowe śródmieście Zamościa, zespół klasztorny w Kalwarii Zebrzydowskiej.
- OCHRONA KRAJOBRAZU, działalność mająca...
- REJESTR ZABYTKÓW, w Polsce urzędowy spis...
- MIĘDZYNARODOWY REJESTR ZABYTKÓW, rejestr dóbr kultury...