miasto w azjat. części Rosji, na Niz. Zachodniosyberyjskiej, u ujścia rz. Toboł do Irtyszu (obwód tiumeński); zał. 1587 jako warownia kozacka i ośr. kolonizacji Syberii; od 1708 siedziba władz guberni syberyjskiej, ośr. kultury (pierwsze na Syberii szkoły, gazety, drukarnie) i handlu (z Azją środk. i Chinami); od 1822 siedziba Gł. Zarządu Syberii Zach.; w XIX w. miejsce zesłań m.in. Polaków walczących o niepodległość, dekabrystów; w drugiej połowie stulecia - w wyniku ominięcia T. przy wytyczaniu trasy kolei transsyberyjskiej - podupadł; 1917-18 miejsce osadzenia cara Mikołaja II z rodziną, zdobyte przez Białą Gwardię (cara zdążyli bolszewicy wywieźć uprzednio do Jekaterynburga); po ustanowieniu ZSRR m. rejonowe, w pobliżu łagry; po 1941 miejsce ewakuacji zakładów przemysłowych z Rosji eur., zaplecze frontowe. 93 tys. mieszk. (2003); port przeładunkowy i stocznia, przem. drzewny, chem., materiałów bud., spoż. (gł. mięsny i przetwórstwa ryb), produkcja dywanów; rzemiosło artystyczne (wyroby rzeźbione z kości, broń); wyższa szkoła pedagogiczna, teatr (zał. 1705), port lotniczy. Zachowany kreml z soborami Sofijsko-Uspieńskim z XVII w., Pokrowskim z XVIII-XIX w., dworem gościnnym z 4 basztami w narożach z początku XVIII w., domem archijereja, zabudowaniami klasztornymi, pałacem namiestnika z XVIII w.; nadto zabudowa drewniana, gimnazjum z XIX w. i pomnik Jermaka z 1839; muzeum i skansen kultury materialnej ludów Syberii.
- IRTYSZ, rzeka w i azjat. części...
- PIETRASZKIEWICZ, Onufry (1793-1863)
- SYBERIA, wielka kraina geograficzna...