miasto powiatowe w woj. małopolskim, w zach. części Pogórza Wielickiego, nad Skawą; 19,4 tys. mieszk. (2002); przem. maszynowy, metalowy, spoż. (Maspex, Skawa), materiałów budowlanych; ośr. turystyki rel.; węzeł kolejowy; znane od 1327 jako osada w księstwie oświęcimskim; 1564 włączone do Korony; ośr. handlu i rzemiosła, zniszczone podczas wojen XVII w.; 1772-1918 w zaborze austr.; 1861 powstała tu oficyna wydawnicza Fołtynów; 1867-1975 siedziba powiatu; w okresie międzywojennym drobny przem., m.in. niewielkie fabryki koronek, obuwia, drutu, mydła; podczas II woj. świat. więzienie niem., getto, obóz karny, a także ośr. ruchu oporu; m. młodości Jana Pawła II (Karola Wojtyły, który urodził się w 1920 w pobliskim Gorzeniu Górnym), od 1984 muzeum biograficzne poświęcone jego osobie; w Gorzeniu także dwór rodzinny pisarza Emila Zegadłowicza (muzeum, pomnik); kościół z XVIII w., klasztor Karmelitów Bosych z XIX w., domy z XVIII-XIX w., liczne pomniki, m.in. powstańców 1831 i 1863 oraz Nieznanego Żołnierza, cmentarz rzymskokatolicki z 1820, zbiorowe mogiły żołnierzy polskich (z 1939) i sowieckich (z 1945).
MAŁOPOLSKIE WOJEWÓDZTWO, SKAWA