Republika Ghany
LUDNOŚĆ. Większość mieszk. stanowią ludy Aszanti i Fanti z grupy Akan (52%), nadto 16% Mossi, 13% Ewe, 8% Ga i Ga-Adangbe z grupy gwinejskiej oraz Gonia, Dagomba i Mamprusi z rodziny Wolta; gęstość zaludnienia 85 osób/km2; miasta zamieszkuje 35% ludności; przeciętna dł. życia: mężczyźni 52 lata, kobiety 56 lat; b. wysoki przyrost naturalny, ponad 31‰; jak na czarną Afrykę niezły poziom opieki sanitarnej i niski wskaźnik analfabetyzmu (40%); spore zróżnicowanie wyznaniowe: 28% protestantów, 19% katolików, ok 19% animistyczne grupy wyznaniowe, 16% muzułmanów, 16% wyznawców afr. kościoła chrześc.
USTRÓJ. Republika, czł. bryt. Wspólnoty Nar.; na podstawie konstytucji z 1993 (zaaprobowanej w referendum 1992) głową państwa i szefem rządu prezydent, wybierany w wyborach powszechnych na 4 lata; parlament 1-izbowy, 200 deputowanych, kadencja 4-letnia; kraj dzieli się pod względem adm. na 10 regionów.
WARUNKI NATURALNE. Krajobraz pagórkowaty, wyżynny; na zach. płaskowyż Aszanti, na płd. Kwahu (z najw. szczytem Akwawa, 788 m), centrum i płn. kraju zajmuje dolina rz. Wolta; wzdłuż granicy z Togo - góry Akwapim i Togo (wys. do 886 m, Afajoto); wzdłuż wybrzeża ciągnie się wąski pas nizin. Klimat na zach. wybrzeżu równikowy wilgotny, na pozostałym obszarze podrównikowy wilgotny; roczna suma opadów 1000-1200 mm na płn., 1500-2000 mm na płd., gdzie występują dwie pory deszczowe; średnie temp. miesięczne 23 do 28C na płd., 25-32o na płn.; gł. rzeką Wolta, z dopływami Biała Wolta i Oti; w dolnym biegu Wolty jeden z najw. zbiorników sztucznych na świecie pn. Wolta, o pow. 8,5 tys. km2, dł. 400 km oraz wielka hydroelektrownia; na płd.-zach. wilgotne lasy równikowe (mocno przetrzebione), przechodzące na płn. i wsch. w lasy galeriowe i sawanny.
GOSPODARKA oparta o rolnictwo; uprawa kakaowca (na eksport, 3. miejsce w świecie w zbiorach ziarna kakaowego), kukurydzy, manioku, batatów, jamu, bananów, prosa, sorgo i ryżu, a także tytoniu, kawy, cytrusów, roślin oleistych, trzciny cukrowej, orzeszków ziemnych; hodowla możliwa tylko w rejonach, gdzie nie występuje mucha tse-tse (na płd.-wsch. i na płn.), gł. kóz, owiec, trzody chlewnej i drobiu; eksploatacja lasów (ok. 15% wartości eksportu); spore znaczenie rybołówstwa w Zat. Gwinejskiej i na jez. Wolta. Znaczące wydobycie złota i diamentów, nadto rud manganu, boksytów, soli z salin morskich, glinu, kamienia budowlanego; przem. cementowy, spożywczy, hutniczy (żelazo i aluminium), petrochemiczny, środków transportu (montownie); eksport energii elektrycznej, pozyskiwanej w znacznym stopniu w hydroelektrownich; gł. porty: Tema, Sekondi-Takoradi; międzynar. port lotn. w Akrze; sieć komunikacji kolejowej słaba, drogowej nieźle rozwinięta, zwł. na południu; handel zagraniczny gł. z W. Brytanią, Nigerią, USA, Holandią, Niemcami; na wybrzeżu rozwinięta turystyka (ok. 200 tys. gości rocznie); najw. instytucją nauk. zał. 1959 Ghana Academy of Arts and Sciences (Akad. Sztuk i Nauk.), 2 uniwersytety, politechnika, akad. medyczna, kilka innych szkół wyższych i inst. badawczych.
HISTORIA. W średniowieczu na terenie obecnej G. istniały państewka ludu Mossi, Akan, królestwo Gondża; 1471 dotarli tu Portugalczycy, którzy ze względu na obfitość złota na terenach nadbrzeżnych nazwali je Złotym Wybrzeżem; Portugalczyków wyparli w XVI w. Holendrzy, a ich z kolei Brytyjczycy; ok. 1700 na wybrzeżu było 35 ufortyfikowanych bryt., hol. i duńskich faktorii; równocześnie trwał napływ kupców francuskich, szwedzkich, duńskich, brandenburskich, zwabionych złotem oraz możliwościami handlu niewolnikami; władza pozostawała jednak w rękach ludów Fanti (na wybrzeżu) i Aszanti (w głębi kraju), toczących ze sobą wojny; 1807 zwycięstwo osiągnęli Aszanti, którzy rozciągnęli swoje władztwo także na północ; próby ekspansji bryt. zostały przez Aszanti odparte zwycięsko (klęska pod Isamankou); dopiero 1874 wojska bryt. dowodzone przez G.Wolseleya zdobyły i spaliły Kumasi (stol. Aszanti) rozpoczynając okres dominacji bryt. i wytyczając granice z Wybrzeżem Kości Słoniowej, należącym do Francji, i Togo podporządkowanym Niemcom; 1896 zakończył się w głębi kraju podbój państwa Aszanti, a ostateczne ustalenie granic nastąpiło 1899, od 1901 obecna G. stała się kolonią brytyjską; wydobycie złota, diamentów, manganu, boksytów, plantacyjna uprawa kakaowca przyniosły względny rozwoj ekon. regionu, do którego należało obok Złotego Wybrzeża także Togo (odebrane Niemcom po I woj. świat.); 1935 Brytyjczycy reaktywowali formalnie królestwo Aszanti, zachowując w nim dominującą pozycję; po II woj. świat. uformował się ruch narodowowyzwoleńczy, z utworzonym 1947 Zjednoczonym Konwentem Złotego Wybrzeża na czele, z którego wyodrębniło się skrzydło radykalne pod wodzą K. Nkrumaha; 1951 G. uzyskała autonomię, 1956 przyłączono do niej część powierniczego terytorium Togo; 1957 proklamowano powstanie państwa G. o statusie dominium bryt.; od 1960 niepodległa republika, czł. bryt. Wspólnoty Narodów; pierwszym prezydentem został K. Nkrumah, który wybrał socjalistyczną drogę rozwoju (wzorowaną na modelu chińskim); w polityce zagr. G. była jednym z inicjatorów utworzenia OJA, w polityce wewn. nastąpił chaos, a w rezultacie kryzys gosp.; 1966 przewrót wojskowy przyniósł zawieszenie konstytucji, zakaz działalności partii politycznych oraz rozwiązanie parlamentu; nastąpiła reprywatyzacja przedsiębiorstw państwowych i umożliwienie napływu obcego kapitału; 1969-72 okres rządów cywilnych, w wyniku nieudolności i korupcji pogłębienie kryzysu gosp. i ponowne przejęcie władzy przez kolejne ekipy wojskowe (od 1979 kpt. J.J.Rawlings); od połowy lat 80. stopniowa demokratyzacja systemu, dzięki pomocy MFW poprawa sytuacji gosp.; 1992 pierwsze wolne wybory parlamentarne i prezydenckie (zbojkotowane przez opozycję), w których większość zdobył Nar. Kongres Demokratyczny, a prezydentem został Rawlings (1996 reelekcja).
- Ghana, (Republika Ghany)
- GHANA, dawne państwo w nad...
- KUMBI-SALEH, osada w z ruinami średniowiecznego...