LUDNOŚĆ. Spore zróżnicowanie etniczne, 43,1% Adja-Ewe, 26,7% Kabr-Tem, 16,1% Gurma, 3,8% Kebu-Akposo, 3,2% Ana-Ife, 7,1% inne; gęstość zaludnienia 89,7 osób/km2; w miastach 26% ludności; wysoki przyrost naturalny - 31‰; przeciętna dł. życia: mężczyźni - 52 lata, kobiety - 56 lat; wyznania: animiści 50%, chrześcijanie 35% (26% katolicy, 7% protestanci), muzułmanie 15%.
USTRÓJ: republika prezydencka od 1960; parlament jednoizbowy (Zgromadzenie Nar.), 81 czł., wybieranych na 5 lat (wg Konstytucji z 1992 modyfikowanej 2002); przewidywane konstytucyjnie utworzenie senatu; głową państwa prezydent (od 1967 gen. Gnassingbé Eyadéma) powoływany w wyborach powszechnych, kadencja 5-letnia; kraj dzieli się na 5 regionów i 21 prefektur.
WARUNKI NATURALNE. Terytorium rozciągnięte południkowo na dł. ok. 600 km, szer. 50-100 km; ukształtowanie pow. przeważnie wyżynne, w środku kraju Wyż. Mono i niewysokie pasma gór: Atakora i Togo (wys. do 986 m), na płd. - Agu (1026 m - najwyższe w T.); wybrzeże płaskie, słabo rozczłonkowane, z licznymi lagunami, dł. ok. 50 km. Klimat podrównikowy wilgotny; średni roczny opad od 800 mm w strefie przybrzeżnej do 1800 mm w głębi kraju; średnie miesięczne temp. 25-31C; w części płd. dwie pory suche (XI-III i VII-IX), podczas których wieje gorący wiatr znad Sahary zw. harmattanem, wyrządzający szkody w rolnictwie; w porach deszczowych ulewy i burze; rzeki krótkie, gł. Mono (400 km), Oti; roślinność sawannowa, w górach lasy równikowe, na wybrzeżu namorzyny (mangrowe); ze świata zwierząt m.in. antylopy i słonie.
GOSPODARKA. Kraj słabo rozwinięty, zacofany, ziemia w znacznej części własnością plemienną, podstawą gospodarki prymitywne rolnictwo, w którym pracuje 69% ludności czynnej zawodowo, 57% analfabetów; uprawa manioku, jamsu, ryżu, kukurydzy, sorga, prosa - dla potrzeb żywieniowych oraz bawełny, orzeszków ziemnych, kawy, kakaowca, palmy oleistej - na eksport; hodowla (ograniczona występowaniem plagi muchy tse-tse) trzody chlewnej, bydła, owiec i kóz; rybołówstwo na wybrzeżach. Przemysł wydobywczy fosforytów (jedne z najw. złóż w świecie, 48% wartości eksportu T.), soli kam., kamieniołomy wapieni i marmurów, cementownie, niewielkie zakłady włókiennicze i przetwórstwa rolnego; rzemiosło (wyrób tkanin, przedmiotów z liści palmowych i słomy, garncarstwo). Sieć komunikacyjna słabo rozwinięta, 525 km linii kolejowych, drogi kołowe rzadkie, nieutwardzone; gł. port morski i lotniczy Lomé, nadto przystań w Kpemé (dla wywozu fosforytów).
HISTORIA. Obszar T. był terenem licznych migracji plemion, chroniących się tu przed handlarzami niewolników z Aszanti i Dahomeju (dostawcy handlarzy eur.); 1471 na wybrzeże przybyli Portugalczycy; w XVII w. powstają pierwsze państewka, gł. zislamizowanych ludów płn. (Dagoma, Gondża, in.); w XIX w. eur. penetracja kolonialna, zwł. Niemiec i Francji; 1884 G. Nachtigal, specjalny wysłannik Berlina, na podstawie układów z naczelnikami plemiennymi, rozciąga nad wybrzeżem protektorat niemiecki (zaakceptowany Konferencją Berlińską 1885), który 1887-1900 objął cały kraj, potwierdzony traktatami z Francją 1897 i Anglią 1904; podczas I woj. świat. większość terytorium zajęła Francja, pozostałą W. Brytania, które 1922 objęły tu mandat Ligi Nar.; po II woj. świat. terytoria powiernicze ONZ pod administracją franc.; od 1956 pełna autonomia; w referendum mieszkańcy dawnego terytorium bryt. opowiedzieli się za przynależnością do ang. kolonii Złote Wybrzeże (przekształconej 1960 w niepodległą Ghanę), natomiast część franc. weszła do Unii Franc., 1960 przekształciła się w niepodległe T., czł. ONZ, współtwórca ugrupowania Monrovia; w pierwszych wyborach prezydenckich 1961 zwyciężył S. Olympio, przywódca zał. 1941 partii niepodległościowej Jedność Togijska, 1963 zamordowany; 1967 wojskowy zamach stanu gen. G. Eyadémy, rozwiązanie parlamentu, zakaz działalności partii polit., z wyjątkiem założonego przez niego 1969 Zrzeszenia Ludu Togijskiego; polityka prozachodnia, 1979 przywrócenie parlamentu, 1980 nowa konstytucja, z zachowaniem systemu monopartyjnego; 1991 w obliczu trudności gosp., pod naciskami opozycji, liberalizacja systemu; 1992 nowa konstytucja; 1993 próba zdymisjonowania Eyadémy zakończyła się przewrotem wojskowym i jego ponownym zwycięstwem w wyborach prezydenckich (przy bojkocie opozycji i niedopuszczeniu obserwatorów zagr.), w efekcie nastąpiło wstrzymanie przez Zachód pomocy gosp.; 2003 kolejna (szósta już) reelekcja Eyadémy, który zmarł 2005 po 38 latach panowania; władzę przejęło wojsko i miast przekazać ją w ręce przewodniczącego parlamentu, nominowało następcą Eyadémy na stanowisku prezydenta, jego syna Faure Gnassingbe Eyademę; X 2007 wybory, do których po raz pierwszy od czasu wprowadzenia systemu wielopartyjnego w 1990 dopuszczono wszystkie główne partie, wygrywa rządzące Zrzeszenie Ludu Togo; w XII premierem zostaje Komlan Mally (dotychczas mało znany minister rozwoju miast).
JORUBA, EWE, NACHTIGAL, EWE JĘZYK, BENIN, NIEWOLNICZE WYBRZEŻE, JORUBA, JORUBOWIE, LOMÉ, ASZANTI LUD- TOGO, Heihachiro
- Togo, (Republika Togijska)
- HIRAYAMA TOGO, .