México, Stany Zjednoczone Meksyku, Estados Unidos Mexicanos
LUDNOŚĆ. Skład etniczny: 75% Metysów, 14% Indian (najliczniejsi Aztekowie, Mistekowie, Zapotekowie, Majowie), 10% białych; wysoki przyrost naturalny; gęstość zaludnienia 53 osoby/km2; w miastach zamieszkuje 71% ludności; przeciętna dł. życia: mężczyźni - 72 lat, kobiety - 77 lata; religie: religie: 89% katolicy, 6% protestanci i inne.
USTRÓJ. Prezydencka republika związkowa (na podstawie konstytucji z 1917, wielokrotnie modyfikowanej) złożona z 31 stanów i ze stołecznego dystryktu federalnego; głową państwa i szefem rządu prezydent, wybierany w głosowaniu powszechnym na 6 lat, bez możliwości ponownego wyboru; parlament dwuizbowy (Kongres), złożony z Izby Deputowanych: 500 czł. (300 z wyborów większościowych, 200 z proporcjonalnych), kadencja 3-letnia, oraz Senatu: 128 członków (96 wybieranych w wyborach powszechnych na 6-letnią kadencję, 32 wybieranych przez partie w wyborach partyjnych); powszechne i obowiązkowe (choć nie egzekwowane) prawo wyborcze powyżej 18 roku życia.
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. wyżynno-górzyste, ponad 80% terytorium na wys. ponad 1000 m; wzdłuż zach. wybrzeży rozległe pasmo Sierra Madre Zach., wzdłuż wsch. Sierra Madre Wsch., od płd. Sierra Madre Płd. oraz Sierra Madre Chiapas, środek kraju zajmuje Wyż. Meksykańska; najw. szczyt, a zarazem czynny wulkan: Orizaba, 5700 m; w części płn.-zach. Płw. Kalifornijski; obszar aktywny sejsmicznie (m.in. wulkan Popocatépetl - 5452 m, park narodowy); niziny wzdłuż płd. wybrzeży Zat. Meksykańskiej i na Płw. Jukatan; linia brzegowa słabo rozwinięta, liczne laguny na obu wybrzeżach; klimat na północy i w części środk. kraju zwrotnikowy, na południu podrównikowy wilgotny, z piętrami klimatycznymi uzależnionymi od wys. wzniesienia; średnie roczne temp. 21-27C, najgorętszy jest płn. zachód (półpustynny rejon Guaymas - do 47C); opady mocno zróżnicowane, najw. na południu kraju, w górach Sierra Madre Chiapas oraz w rejonie Acapulco do 4000 mm, najsuchsza jest część płn.-zach. 50-100 mm; na Wyż. Meksykańskiej 500-1000 mm; rzeki krótkie, bystre, z licznymi progami i wodospadami, największe rzeki: Rio Bravo del Norte (Rio Grande), Rio Grande de Santiago, Balsas, Yaqui, Usumacinta (graniczna z Gwatemalą); na Płw. Jukatan rzeki gł. podziemne; najw. jez. Chapala, pow. 1650 km2; roślinność urozmaicona, ok. 12 tys. gat. wyższych roślin (połowę stanowią endemity); na Wyż. Meksykańskiej i Płw. Kalifornijskim pustynna lub półpustynna, z charakterystycznymi ogromnymi kaktusami drzewiastymi, agawą, jukką; po deszczach często bogata, kwiecista roślinność efemeryczna; w płd. Jukatanie i na przedgórzu Sierra Madre Wsch. wiecznie zielone lasy podzwrotnikowe; wzdłuż wybrzeży O. Spokojnego, na stokach Sierra Madre Zach. lasy monsunowe, suche, kolczaste krzewy; w górach powyżej 1000 m lasy dębowe i dębowo-sosnowe, wyżej jodła, piętro hal rozpościera się na wys. ok. 3800 m, a wieczne śniegi powyżej 4500 m; ok. 40 parków narodowych.
GOSPODARKA. Kraj przemysłowo-rolniczy; mimo dobrych wskaźników rozwoju gosp. wysokie bezrobocie, strefy skrajnego ubóstwa, spora emigracja zarobkowa, najw. zadłużenie wśród krajów Ameryki Łac.; spory procent gospodarki w rękach państwa, przy postępującej prywatyzacji; 2/3 handlu zagranicznego realizowanego z USA (1994 wprowadzenie układu NAFTA pogłębiło współpracę); Meksyk ma podpisanych 12 umów o wolnym handlu (z ponad 40 krajami), w rezultacie 90% obrotów handlowych odbywa się w ramach tych porozumień; bogate zasoby surowców mineralnych; wydobycie i rafinacja ropy naft. (gł. nad Zat. Meksykańską - V miejsce w świecie), gazu ziemnego, rud żelaza, miedzi, cynku, ołowiu, srebra (I miejsce w świecie), manganu, molibdenu, wolframu, rtęci (III miejsce w świecie), uranu, siarki, wanadu, tytanu, arsenu; rozwinięty przem. elektrotechniczny, elektroniczny, samochodowy, chemiczny, petrochemiczny, cementowy, metalowy, papierniczy, włókienniczy, spożywczy, hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych; w regionach zamieszkanych przez Indian rozwinięte rzemiosło; uprawa bawełny, kukurydzy, sorga, pszenicy, ryżu, fasoli, pomidorów, papryki, trzciny cukrowej, kawy, agawy (dostarczającej włókien heneken), tytoniu, drzew cytrusowych, ananasów, winorośli, kakaowca, wanilii, bananów, palmy kokosowej; hodowla bydła, trzody chlewnej, owiec, kóz, koni, osłów, mułów; eksploatacja lasów (zbiory z drzew sapodilli mleczka chicle, służącego do wyrobu gumy do żucia); połów ryb i skorupiaków; rozwinięta turystyka (gł. obywatele USA), znane uzdrowiska i kąpieliska (m.in. Acapulco, Puerto Vallarta) oraz zabytki kultury i sztuki indiańskiej; spora flota handlowa i rybacka, gł. porty: Tampico, Veracruz, Minatitlán, Coatzacoalcos nad Zat. Meksykańską, Mazatlán i Guaymas nad O. Spokojnym, Santa Rosalia nad Zat. Kalifornijską; spore znaczenie transportu lotniczego, międzynar. porty lotnicze: Meksyk, Guadalajara, Monterrey, Acapulco, Mérida; rozwinięta sieć komunikacji kolejowej i drogowej; sieć szkół wyższych, w tym 39 uniw. (najstarszy w stolicy - Universidad National Autónoma de México, zał. 1553), 7 akad. naukowych.
HISTORIA. Ślady osadnictwa człowieka na ziemiach M. pochodzą sprzed 10 tys. lat; 5200 p.n.e. zaczęto tu uprawiać kukurydzę; z I tysiąclecia p.n.e. pochodzą świadectwa oryginalnych kultur, m.in. Olmeków (wynaleźli kalendarz), Misteków, Zapoteków; wysoką cywilizację stworzyli Majowie; na przełomie XI i XII w. spore znaczenie osiągnęło państwo Tolteków, ze stol. w Tule, podbite w XIII w. przez wojownicze plemiona Chichimeków; ci ostatni ok. 1427 zostali podbici przez Azteków, którzy podporządkowali sobie prawie cały M., z wyjątkiem państewek Taraskonów i Tlaskalanów; stolicą Azteków był Tenochtitlán; 1519 w Tabasco wylądowała ekspedycja hiszpańska z Cortésem na czele, który do 1521, sprzymierzywszy się z wrogami Azteków, zajął większość kraju; najdłużej bronili się Majowie (do 1546); zajęte terytorium nazwano Nową Hiszpanią, Indian poddano przymusowej chrystianizacji (gł. za pośrednictwem franciszkanów) i zepchnięto do roli siły roboczej, niszcząc ich kulturę; równocześnie rozpoczęto intensywny proces sprowadzania osadników hiszp., których potomkowie (tzw. Kreole) zdobyli dominującą pozycję w kraju; grabieżczy charakter miał wywóz szlachetnych kruszców, zwłaszcza srebra, w kopalniach na nieludzkich warunkach zatrudniano Indian, którzy umierali masowo; z ok. 7 mln Indian na początku XVI w. sto lat później pozostało już niespełna 1,5 mln, dlatego od końca XVI w. do pracy w kopalniach zaczęto sprowadzać niewolników z Afryki; Indianie wzniecali liczne powstania, m.in. 1535, 1541, 1566, 1616, 1648-52, 1660, 1680-92; poczynając od XVIII w. wyraźny wzrost gospodarczy, za którym idzie liberalizacja handlu, a po rewolucji franc. kształtowanie się narodowej świadomości meksykańskiej; osłabienie Hiszpanii w okresie napoleońskim sprzyja próbom powstańczym (m.in. 1799, 1800-01, 1809); 1810 pod wodzą księdza Hidalgo wybucha powstanie, łączące elementy rewolucji społecznej, m.in. żądania zniesienia niewolnictwa, równouprawnienia Indian i zwrotu zagrabionej im ziemi; hasła te powstrzymały Kreolów, którzy dopiero 1815 pod wodzą gen. A. de Iturbide dołączyli do powstańców; 1821 proklamowanie niepodległości, Iturbide ogłasza się cesarzem; 1823 pod naciskiem republikanów abdykuje; proklamowanie federacyjnej republiki, pierwszym prezydentem Guadalupe Victoria; 1836 oderwanie się Teksasu i jego aneksja 1845 przez USA zapoczątkowuje wojnę amer.-meks., w której wyniku do 1848 M. traci dodatkowo Kalifornię, Nowy Meksyk i Arizonę; 1855 rządy obejmują liberałowie, obalając dotychczasowego nieformalnego dyktatora gen. A. Santa Annę i wprowadzając nową konstytucję (m.in. konfiskata dóbr Kościoła i oddzielenie go od państwa, zniesienie peonażu); wywołuje to trzyletnią wojnę domową 1858-61, wygraną przez liberałów pod przywództwem Benito Juáreza; 1864-67 nieudane próby ces. franc. Napoleona III narzucenia M. arcyksięcia austr. Maksymiliana jako monarchy; 1876 zamach stanu gen. Porfirio Díaza zapoczątkowuje okres stabilizacji i rozwoju, towarzyszący mu napływ kapitałów zagr. pogłębia nierówności społeczne; 1911 Díaz zostaje obalony, rodzi się masowy ruch partyzancki kierowany przez Pancho Villę i E. Zapatę, reprezentujących interesy chłopstwa; 1917 uchwalono nową konstytucję (z poprawkami obowiązującą do dzisiaj), która wprowadzała m.in. reformę rolną i nacjonalizację przemysłu; ta ostatnia objęła za rządów gen. L. Cárdenasa (1935) także przem. naftowy; neutralny podczas I woj. świat. M. zdeklarował się w II woj. świat. po stronie państw alianckich; od 1928 rządy sprawuje Partia Rewolucyjno-Instytucjonalna (do 1946 pn. Partia Rewolucyjna M.); bilans jej rządów nie jest jednoznaczny; z jednej strony osiągnięto znaczny postęp w edukacji, poszerzono swobody demokratyczne, wprowadzono wolność słowa, rozwinięto szereg dziedzin gospodarki, sprywatyzowano je ponownie, odkryto nowe złoża ropy naft.; z drugiej M. ma wysokie zadłużenie, bezrobocie przekracza 30%, trwa dramatyczna walka Indian prowadzona przez Nar. Armię Wyzwoleńczą im. Zapaty (EZLN) w płd. części kraju (stan Chiapas) o prawo do ziemi, o poprawę warunków zdrowotnych i reformy społeczne; 1992 M. podpisał Północnoamerykańskie Porozumienie o Wolnym Handlu NAFTA z USA i Kanadą, które znosi bariery celne i tworzy wspólny rynek liczący 370 mln mieszk.; tempo wzrostu po wprowadzeniu układu NAFTA wyniosło ok. 8% rocznie; w polityce zagr. M. zawsze charakteryzował się sporą niezależnością, pretendując do roli przywódcy w krajach Ameryki Łac. (m.in. jako jedyny czł. OPA nie zerwał 1964 - mimo nacisków USA - stosunków dyplomatycznych z Kubą); 1996 reforma systemu wyborczego, wzmacniająca znaczenie polit. opozycji w parlamencie; 2000 PRI po 70 latach rządów traci władzę na rzecz prawicowo-liberalnej opozycji; prezydentem Vincente Fox z Partii Akcji Narodowej; wkrótce po objęciu władzy przyszło mu stawić czoło konfliktowi wewnętrznemu na tle dyskryminacji Indian ze stanu Chiapas; 2001 ich przywódca Marcos wędrując przez 12 stanów (3 tys. km) na czele 100 tys. zbuntowanych Indian wkroczył do Ciudad de México, żądając konstytucyjnej autonomii w dziedzinie prawa, gospodarki i kultury oraz zakazu dyskrymincji Indian; w tymże roku Senat Meksyku zatwierdził tzw. Kartę Praw Indian jednak w wersji mocno okrojonej; po zlekceważeniu ich protestów 2003 zapatyści przystąpili do organizacji samodzielnych autonomicznych miast, całkowicie ignorujących podstawy ustrojowe Meksyku (własny system opieki zdrowotnej, szkolnictwo, policja, rządzące rady starców), zapowiadając równocześnie usuwanie z Chiapas wszelkich przejawów kontroli państwa; poważnym problemem w Meksyku jest przestępczość zorganizowana – obok bardzo licznych porwań i przemocy wobec kobiet, występują także wojny narkotykowe; VII 2006 minimalną większość w wyborach parlamentarnych zdobył konserwatysta Felipe Calderón (przewaga 0,57% nad lewicowym kandydatem Andresem Manuelem López Obradorem); Obrador nie pogodził się z przegraną, oskarżył konserwatystów z Partii Akcji Narodowej o fałszerstwa wyborcze i wyprowadził swoich zwolenników na ulice; IX Federalny Trybunał Wyborczy po ponownym przeliczeniu części głosów potwierdził zwycięstwo Calderona, Obrador nie uznał jednak wyroku.
OCOTLÁN, JUKATAN, TEPIC, STANY ZJEDNOCZONE MEKSYKU, OAXACA, TUXTLA GUTIERREZ, LUDNOŚĆ, O'DÓNNEL Y JORRIS, MAJA JĘZYKI, TLAXCALA