República de Guatemala
LUDNOŚĆ. Skład etniczny: Indianie 45%, Metysi 45%, biali 5%, nadto Murzyni, Mulaci i Zambos (mieszańcy indiańsko-murzyńscy), łącznie ok. 20 grup etnicznych; wysoki poziom analfabetyzmu (45%) gł. wśród Indian zamieszkujących wieś, nie władających j. hiszp.; najw. w Ameryce Środk. przyrost naturalny 32 ‰ (w latach 1970-95 ludność G. podwoiła się); gęstość zaludnienia 110 osób/km2; miasta zamieszkuje 42% ludności; przeciętna dł. życia: mężczyźni - 63 lata, kobiety - 71 lat; wyznania: katolicy 75%, protestanci 24%, religie indiańskie 1%.
USTRÓJ. Republika prezydencka; zgodnie z konstytucją z 1986 (modyfikowaną 1994) głową państwa i szefem rządu prezydent, wybierany w wyborach powszechnych na 4 lata; parlament jednoizbowy (Kongres Nar.), 113 czł.; kadencja 4-letnia; kraj dzieli się na 22 departamenty.
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. w przeważającej części górzyste; środk. i płd. część G. zajmują Kordyliery; strefa aktywna sejsmicznie (1976 klęska trzęsienia ziemi), liczne szczyty wulkaniczne i zapadliska tektoniczne; najw. szczyty: Tajumulco 4 220 m, Fuego (czynny wulkan) 3 837 m, Tacaná, Atitlán; w części płn. kraju niz. Petén zajmująca 1/3 pow. kraju; pas nizin zw. La Costa, szer. do 60 km także nad O. Spokojnym oraz na wąskim skrawku wybrzeża atlantyckiego; klimat na płn.-zach. równikowy, mocno wilgotny; na wybrzeżu O. Spokojnego podrównikowy wilgotny pod wpływem monsunów; średnia temp. roczna na nizinach 23-26oC, wyżej piętra klimatyczne; roczna suma opadów w dolinach od 500 do 1000 mm, w rejonach górskich 2000-3000 mm; wyraźna pora deszczowa (od maja do października); gł. rzeki: Motagua (415 km), Usumarinta, Sarstun; najw. jez.: Izabal (730 km2), Petén, Atitlán; roślinność zróżnicowana; lasy zajmują łącznie 33,9% pow., w dolinach wiecznie zielone, wilgotne lasy równikowe, w górach - wilgotne podzwrotnikowe, w najwyższych partiach gór sosny Montezumy i krzewiaste zarośla; ze zwierząt spotyka się jaguary, pumy, tapiry, w rzekach krokodyle, żółwie, bogata też awifauna (barwnie upierzony kwezal znajduje się w herbie państwa).
GOSPODARKA. Słabo rozwinięty gospodarczo kraj Ameryki Środk. (20% indiańskich wsi pozbawionych jest elektryczności), wyniszczony dodatkowo wojną domową; wg danych rządowych aż 89% ludności znajdowało się w roku 1990 poniżej granicy ubóstwa, a bezrobocie sięgnęło 46%; od 1991 stopniowa poprawa sytuacji; podstawą gospodarki rolnictwo, z którego utrzymuje się ok. 60% ludności; struktura własności ziemi nadal w znacznym stopniu latyfundialna, spore też znaczenie amer. koncernu United Fruit Company; uprawa kawy, bananów, trzciny cukrowej, kukurydzy, pszenicy, ryżu, sorgo, ziemniaków, fasoli, olejowca, bawełny, ananasów; hodowla bydła i owiec; wydobycie rud antymonu, manganu, żelaza, cynku i ołowiu, niewielkie także ropy naft.; przem. rolno-przetwórczy, włókienniczy, odzieżowy, chem., drzewny, papierniczy; rzemiosło; w latach 90. w ramach programów naprawczych m.in. liberalizacja cen paliw, upłynnienie kursu walutowego, rozwój robołówstwa mor., warzywnictwa i przem. meblarskiego; problem redystrybucji dochodu naturalnego pozostał nierozwiązany - 56% ludności żyje poniżej progu ubóstwa (2004); G. jest jednym z głównych szlaków przemytu kokainy z Kolumbii do USA (ponad 200 ton rocznie), a przemytnikom udało się przeniknąć do rządu, armii i systemu sprawiedliwości zabezpieczając sobie bezkarność; dużym bodźcem dla rozwoju wymiany handlowej po zakończeniu wojny domowej było zawarcie z USA, Nikaraguą i Salwadorem umowy o wolnym handlu, która weszła w życie w VII 2006; nadal słaba sieć komunikacyjna (przez G. przechodzi 500 km odcinek Drogi Panamerykańskiej); międzynar. port lotn. La Aurora w pobliżu stolicy.
HISTORIA. Przed kolonizacją Ameryki kraj zamieszkany przez Majów; od 1524 w składzie monarchii hiszp. (podbita przez hiszp. konkwistadora Pedro de Alvarado), 1543 włączona do wicekrólestwa Nowej Hiszpanii; 1821 uzyskała niepodległość, od 1823 czł. Federacji Środkowoamerykańskiej; po jej rozpadzie 1839 samodzielne państwo; w dziesięcioleciach rządów dyktatorskich, przewrotów i puczów wojsk. wyróżnić można dyktaturę współtwórcy niepodległości J.R.Carrery (1840-65), m.in. 1850 wprowadzenie pierwszej konstytucji, oraz rządy J.R. Barriosa (1873-85) - sekularyzacja dóbr kościelnych, reforma systemu oświaty; pod koniec XIX w. w G. wzrosły wpływy amer. koncernu United Fruit Company; początek reform społ. i polit. nastąpił dopiero w roku 1945 (prezydentury J.J. Arévalo i J. Arbenza Guzmána), kiedy to wprowadzono nowe ustawodawstwo, zalegalizowano związki zawodowe, zreformowano szkolnictwo, rozpoczęto ograniczoną reformę rolną; przewrót wojskowy w 1954 zapoczątkował stan wojny domowej trwającej blisko 40 lat; walki lewicowej guerrilli i wojsk. "szwadronów śmierci" pochłonęły ok. 150 tys. ofiar śmiertelnych; 1984 powrót rządów cywilnych i powolne przywracanie pokoju; 1992 pokojową Nagrodę Nobla otrzymała indiańska potomkini Majów, z plemienia Kiczuanów, Rigoberto Menchúm, przywódczyni ludności indiańskiej; 1993 próba przewrotu wojsk. J. Serrano Eliasa nie powiodła się; 1996 przywódca centroprawicowej Partii Postępu Nar. prez. A.Arzú Irigoyen podpisał porozumienie z partyzantką lewicową kończące ostatecznie wojnę i zapoczątkowujące odbudowę gospodarki; wybory prezydenckie 2000 wygrał kandydat lewicy A. Portillo; 2003 przedstawiciel konserwatywnej prawicy Oskar Berger (prawnik; 1991-98 burmistrz stolicy), który wobec postępującej dezorganizacji państwa przez paramilitarne bandyckie gangi zwrócił się o pomoc do ONZ; wydał także nakaz ścigania b. prezydenta A. Portillo, który zagarnął 16 mln dol. z kasy państwa i 2004 uciekł do Meksyku; G. jest jednym z najniebezpieczniejszych krajów regionu – w 2006 popełniono tam ponad 5600 morderstw (średnio tylko 2% sprawców morderstw zostajeujętych), kwitnie przemyt narkotyków, nie rozliczono zbrodni okresu 36-letniej wojny domowej; XI 2007 po najbrutalniejszej kampanii w historii G. (w jej toku zamordowano ok. 60 polityków i członków ich rodzin) wybory prezydenckie wygrał centrolewicowy kandydat Álvaro Colom z partii Narodowa Jedność na rzecz Nadziei, który zapowiada walkę z biedą i podjęcie działan na rzecz wzmocnienia jedności narodowej wszystkich grup etnicznych.
MOTAGUA, GWATEMALA, WSPÓLNY RYNEK AMERYKI ŚRODKOWEJ, MAYA, FUEGO, MAJA JĘZYKI, ANTIGUA, MAJOWIE, REPÚBLICA DE GUATEMALA, ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKI ŚRODKOWEJ