LUDNOŚĆ. Skład etniczny: ludy Bantu 76% (gł. Zulusi - 27%, Sotho - 19%, Khosa - 12%, Tswana - 6%, Suazi), z ludności czarnoskórej nadto Buszmeni i Hotentoci, biali pochodzenia europejskiego 19% (zwł. potomkowie hol. Burów, zw. Afrykanerami oraz Brytyjczycy, Niemcy i Żydzi), Azjaci 3,1% (gł. Indusi); gęstość zaludnienia 38 osób/km2; w miastach - ok. 60% ludności; przeciętna dł. życia: mężczyźni - 59 lat, kobiety 66 lat; wyznania: 70% chrześcijan (zwł. protestantów, zwolenników Holenderskiego Kościoła Reformowanego), 2,1% hinduistów, 1,4% muzułmanów, animiści i inni.
USTRÓJ. Republika na podstawie konstytucji z 1996 (weszła w życie 1997); głową państwa i szefem rządu prezydent wybierany przez Zgromadzenie Nar. na 5 lat; parlament dwuizbowy złożony ze Zgromadzenia Nar. (400 deputowanych, wybranych bezpośrednio) i Nar. Rady Prowincji, 90 czł. (po 10 przedstawicieli każdej prowincji); ministrów rządu mianuje prezydent; kraj składa się z 9 prowincji (Gauteng, KwaZulu-Natal, Limpopo, Mpumalanga (dawn. Transwal Wsch.), Płn.-Zachodnia, Płn. Kraj Przylądkowy, Wsch. Kraj Przylądkowy, Wolne Państwo (dawn. Orania), Zach. Kraj Przylądkowy) o sporej autonomii (własne rządy i parlamenty); system rządów wielopartyjny.
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. przeważnie wyżynne, wyżyny zw. weldami wznoszą się łagodnie z płn.-zachodu (od pustyni Kalahari), poprzez dolinę rz. Oranje, na płd.- wschód, ku łańcuchom G. Smoczych i pasmu Stormberge oraz G. Przylądkowym na południu, poprzedzonym tektonicznym zapadliskiem zw. Karru Wielkie; niziny tylko w pasie nadbrzeżnym; wybrzeża słabo rozczłonkowane, niewiele zatok, największe: Algoa, Mossel, False, Table, Św. Heleny; klimat zróżnicowany, na południu zwrotnikowy morski, w głębi lądu zwrotnikowy kontynentalny, na zachodzie pustynny, na wybrzeżach podzwrotnikowy typu śródziemnomorskiego - na płd. wschodzie pod wpływem wilgotnego ciepłego Prądu Mozambickiego, na zachodzie pod wpływem zimnego Prądu Bengalskiego; średnia temp. najcieplejszego miesiąca (stycznia) 20-22oC, najzimniejszego (lipca) 14-18oC; spora amplituda temperatur, np. w Kapsztadzie zimą możliwy spadek do –2OC, latem wzrost do 41oC; średni roczny opad ok. 600 mm, największy - do 2000 mm - na płn. wsch. (G. Smocze), najmniejszy - 25-50 mm - na płn. zach. (w rejonie pustyni Kalahari); na zach. wybrzeżu częste mgły, zwł. wiosną; sieć rzeczna na wsch. i płd. kraju dobrze rozwinięta, na płn. zach. słaba, z okresowymi rzekami zw. rivierami (m.in. Molopo, Kuruman) i słonymi jez. zw. pan (najw. Grootvloer, Verneukpan); gł. rzeka Oranje, dł. 1860 km, z dopływami Vaal i Caledon, o rozbudowanym systemie zbiorników wodnych oraz elektrowni, wpada do O. Atlantyckiego; nadto Limpopo, Tugela, Olifants wpadające do O. Indyjskiego; roślinność zróżnicowana, lasy zajmują 4% pow.; na płn. suche stepy, twardolistne zarośla i krzewy sukulentowe, przechodzące w roślinność pustynną; na płd.-wsch. i wsch. wybrzeżach Kraju Przylądkowego i Natalu sawanny z płatami lasów podzwrotnikowych; w G.Smoczych lasy podzwrotnikowe, liściaste, roślinność alpejska; świat zwierzęcy bogaty, m.in. lwy, lamparty, słonie, hipopotamy, nosorożce, antylopy, zebry, żyrafy, strusie, pawiany, hieny; kilka parków nar., najw. Krugera (pow. 20 tys. km2).
GOSPODARKA. Najlepiej rozwinięty gospodarczo kraj Afryki, z kontrastami na obszarach zamieszkanych wyłącznie przez ludność murzyńską; na produkt krajowy brutto w 58% składają się usługi, 38% przem. i budownictwo, 4% rolnictwo i leśnictwo; RPA posiada bogate zasoby surowcowe i rozwinięty przem. wydobywczy, m.in. zajmuje 1 miejsce w świecie w wydobyciu złota, rud chromu i wanadu, 2 miejsce w wydobyciu diamentów jubilerskich i rud antymonu, 3 - w wydobyciu rud tytanu, 4 - w wydobyciu diamentów przemysłowych, 7 - w wydobyciu rud żelaza, uranu i miedzi; nadto pozyskuje się znaczące ilości węgla kam. (5,1% światowego wydobycia), platyny, srebra, azbestu, fosforytów, niklu, cyny, ołowiu; gł. ośr. górnictwa jest Witwatersrand w Transwalu; oparte na krajowych surowcach wysoko rozwinięte hutnictwo żelaza, miedzi i metali kolorowych oraz przem. maszynowy, metalowy, chem.; nadto rozwinięty przem. elektroniczny, włókienniczy, drzewny, papierniczy, poligraficzny, środków transportu (montażownie samochodów osobowych i ciężarowych), mat. budowlanych, rafinerie ropy naft., wytwórnie paliw syntetycznych z węgla, fabryki nawozów sztucznych, sprzętu gospodarstwa domowego, zakłady przetwórstwa rolno-spożywczego; gł. centrami przem. są rejony Transwalu, Kapsztadu, Durbanu, Johannesburga, płn. Orania, East London i Port Elizabeth; znaczna część przemysłu (koleje, porty, energetyka, hutnictwo żelaza) w rękach państwa. Użytki rolne stanowią zaledwie 11% pow. kraju, łąki 72%; podstawą rolnictwa wielkie monokulturowe gospodarstwa farmerskie należące do białych, zajmujące ok. 80% pow. pól uprawnych; dominuje hodowla owiec i bydła, nadto kóz i trzody chlewnej; uprawy, z powodu katastrofalnych susz obarczone sporym ryzykiem, stąd znaczenie programu Orange River Project nawodnienia ok. 300 tys. ha ziemi (w trakcie realizacji); uprawia się kukurydzę (1/3 pow. zasiewów), pszenicę, owies, jęczmień, orzeszki ziemne, trzcinę cukrową, ziemniaki, bawełnę, tytoń, a także winorośl, ananasy, drzewa cytrusowe, brzoskwinie, jabłonie, grusze; w gospodarstwach rolnych ludności murzyńskiej dominuje uprawa sorgo i kukurydzy; znaczące rybołówstwo. Dobrze rozwinięta sieć komunikacyjna, z wyjątkiem płn.-zach. rejonów; najwyższy w Afryce poziom zmotoryzowania; gł. porty morskie: Kapsztad, Durban, Richard's Bay, Port Elizabeth, East London, Port Nolloth, Alexander Bay; spore znaczenie komunikacji lotniczej, gł. porty lotn. w Johannesburgu, Kapsztadzie i Durbanie. Dwa systemy oświatowe (w trakcie unifikacji), odrębne dla ludności białej i kolorowej; ponad 1/3 ludności stanowią analfabeci; gł. instytucjami naukowymi są Tow. Królewskie Afryki Płd. w Kapsztadzie i Afrykańska Akad. Nauki i Sztuki (zał. 1909 w Pretorii Płd.), prowadząca badania kultury i sztuki Czarnej Afryki; nadto 18 uniw. (najstarszy w Kapsztadzie, zał. 1829), 12 politechnik, kilkanaście innych szkół wyższych, ok. 150 instytutów naukowo-badawczych (wysoki poziom badań w zakresie energii jądrowej, systemów łączności satelitarnej, technik astronautycznych, systemów rakietowych).
HISTORIA. Pierwotnie (od 1. tysiąclecia p.n.e.) płd. Afrykę zamieszkiwał lud Khosa, po którym napłynęli Buszmeni, a następnie Hotentoci, od IX w. n.e. wypierani przez ludy Bantu (Owambo, Soto, Zulu, Tswana); pierwsi żeglarze portug. dotarli na te tereny w końcu XV w. (1488 odkrycie Przylądka Dobrej Nadziei przez B. Diaza i 1497 dotarcie do Natalu V. da Gamy); początki kolonizacji europejskiej przypadają na połowę XVII w. i wiążą się z zał. 1652 Kapsztadu (przez J. van Riebeecka w imieniu hol. Zjednoczonej Kompanii Wschodnioindyjskiej), wokół którego rozwinęła się kolonia pn. Kraj Przylądkowy, zarządzana przez hol. gubernatorów i zasiedlana przez hol. chłopów (zw. Burami) oraz franc. hugenotów i niem. protestantów; jej rozrostowi towarzyszyły konflikty zbrojne z Buszmenami, Hotentotami i ludami Bantu; 1795-1803 kolonię opanowali Anglicy, co zatwierdził ostatecznie Kongres Wiedeński (1815); napływ osadników bryt. spowodował konflikt z Burami (nasilony po zniesieniu przez W. Brytanię 1834 niewolnictwa, co godziło w interesy Burów), którzy rozpoczęli wędrówkę w głąb lądu (tzw. Wielki Trek), opanowując po zaciętych walkach z Zulusami najpierw Natal (gdzie 1838 zał. republikę, 1843 anektowaną również przez Anglików), a następnie 1852 Transwal (od 1856 pn. Republika Południowoafrykańska) oraz 1854 Oranię; do 1880 powstały jeszcze trzy mniejsze republiki burskie; w latach 60. i 70. XIX w. odkryto w Oranii i Transwalu bogate złoża diamentów, co spowodowało napływ kapitału bryt. do obu republik i falę osadników, gł. z Anglii (tzw. uitlanderzy); 1868 Anglicy rozciągnęli swój protektorat nad krajem Basuto (ob. Lesotho), przekształcając go w kolonię; 1877 przejściowo opanowali Transwal, ale powstanie burskie pod kierownictwem Pretoriusa, Jouberta i Krugera zmusiło ich 1881 do ponownego uznania niepodległości republik burskich; terytorialna ekspansja bryt. nie została jednak zahamowana, tłumiąc w krwawych wojnach opór Zulusów, Anglicy anektowali kolejno 1885 Beczuanę, 1888 Matabele (późniejszą Rodezję), okrążając tereny Burów; równolegle rósł w siłę w obu republikach kapitał ang., którego rzecznikiem był C.J. Rhodes, dążący do monopolizacji handlu diamentami, 1895 organizator nieudanej aneksji Transwalu; 1899-1902 wybuchła tzw. druga wojna burska, zakończona - mimo bohaterskiego oporu - upadkiem burskich republik i falą bryt. represji (m.in. pierwsze w świecie obozy koncentracyjne); 1907 obie republiki otrzymały rozległy samorząd, a umiejętna polityka bryt. połączona z szybkim rozwojem gosp. sprawiła, że konflikty narodowościowe białych przybyszów zaczęły tracić na znaczeniu; 1910 z 4 kolonii (Kraj Przylądkowy, Natal, Orania, Transwal) utworzono bryt. dominium pn. Związek Płd. Afryki (premier gen. L. Botha); równocześnie w Kapsztadzie powołano parlament, pozbawiając czarną większość ludności prawa wyborczego i zapoczątkowując politykę dyskryminacji i segregacji rasowej (m.in. ustawa o podziale ziemi, zezwalająca czarnym Afrykanom, stanowiącym 67% ludności, na użytkowanie 7,3% gruntów należących do rezerwatów); sprzeciw czarnej ludności wobec szykan doprowadził 1912 do utworzenia Południowoafrykańskiego Tubylczego Kongresu Narodowego (od 1923 pn. Afrykański Kongres Narodowy, ANC); 1914 Związek Płd. Afryki przystąpił do I woj. świat. zajmując niem. kolonię Afrykę Południowo-Zachodnią (ob. Namibia), nad którą później sprawował mandat w imieniu Ligi Narodów; podczas II woj. świat. Związek Płd. Afryki wystąpił po stronie aliantów uczestnicząc w operacjach wojskowych na terenie Płn. Afryki i Europy (m.in. VIII 1944 dywizjony 31. i 34. SAAF dokonały zrzutów dla powstańczej Warszawy); bezpośrednio po wojnie nastąpił bujny rozwój przem., napływ obcych kapitałów związany m.in. z b. tanią siłą roboczą (ludność kolorowa); 1949 powstał spór między Związkiem Płd. Afryki a ONZ o bezprawne anektowanie terytorium powierniczego Afryki Płd.-Zach. (Namibii), zakończony 1966 cofnięciem przez Zgromadzenie Ogólne mandatu; 1948 po zwycięstwie wyborczym Partii Nacjonalistycznej (przekształconej 1951 w Partię Narodową) nasilenie polityki apartheidu, m.in. przymusowe przesiedlenia ludności kolorowej na wyznaczone obszary, objęcie segregacją Hindusów z Natalu, stworzenie systemu bantustanów, polityka paszportowa, segregacja oświatowa, zakaz małżeństw mieszanych, delegalizacja (1960) opozycyjnych partii polit., w tym ANC, Kongresu Panafrykańskiego oraz komunistów, zakaz dostępu czarnych do instytucji publicznych; poczynając od lat 60. światowa opinia publiczna potępia Związek Płd. Afryki za polit. apartheidu; 1961 następuje wykluczenie Związku z bryt. Wspólnoty Narodów (a w następstwie zmiana nazwy na RPA); ONZ ogłasza liczne rezolucje, m.in. 1966 uznaje apartheid za zbrodnię przeciw ludzkości; 1964 Nelson Mandela (przywódca nielegalnie działającego ANC) zostaje skazany na dożywocie (łącznie więziony 27 lat); rośnie izolacja RPA w świecie; równolegle do nasilających się represji wobec ludności murzyńskiej następuje szereg jej zbrojnych wystąpień przeciw apartheidowi (m.in. w Soweto, Alexandrii - krwawo stłumionych); 1977 powstaje pierwsza antyrasistowska partia białych pn. Postępowa Partia Reform, dążąca do zmiany systemu drogą parlamentarną; 1984 rząd P.W. Bothy z Partii Narodowej liberalizuje system, wprowadza nową konstytucję (z trzyizbowym, wielorasowym parlamentem), niemniej jednak gł. ustawy apartheidu zostają utrzymane, co powoduje liczne zamieszki, tłumione bezwzględnie; 1986 ONZ nakłada sankcje gosp. (embargo handlowe) na RPA, podjęte wkrótce przez główne potęgi gosp. Zachodu ( USA, W. Brytania, RFN); 1987 spore znaczenie polit. uzyskuje zuluski Ruch Inkhata (od 1990 pn. Partia Wolności Inkhata), wiejsko-konserwatywny, zwalczający także ANC Mandeli; 1989 przew. rządzącej Partii Narodowej i prezydentem zostaje F.W. de Klerk, który 1990 znosi zakaz działania ANC i kilkudziesięciu innych organizacji polit., rozpoczyna rozmowy z opozycją; 1991 ustawodawstwo apartheidu zostaje zniesione, ANC wyrzeka się zbrojnej walki, w Kempton Park pod Johannesburgiem zbiera się wielopartyjne forum (Konwent na rzecz Demokratycznej Afryki Płd.); 1993 wchodzi w życie tymczasowa konstytucja, kraj zostaje podzielony na 9 prowincji, o sporej samodzielności; 1994 w pierwszych demokratycznych wyborach zwycięża ANC uzyskując 62,6% głosów, Partia Narodowa otrzymuje 20,4% głosów, Partia Wolności Inkhata - 10,5% (ponad 50% w prowincji KwaZulu-Natal); powstaje Rząd Jedności Narodowej, prezydentem zostaje Nelson Mandela, drugim wiceprezydentem F.W. de Klerk (obaj uhonorowani pokojową nagrodą Nobla); w ślad za likwidacją apartheidu następuje kres izolacji międzynar. RPA i zniesienie wszelkich sankcji (z wyjątkiem embarga na broń); niemniej sytuacja polit. nie w pełni stabilna, zwł. na tle trudności gospodarczych (1994 wysokie bezrobocie, sięgające 50%, gł. wśród czarnej i kolorowej ludności oraz rażące kontrasty w dochodach - ludności białej są średnio 10-krotnie wyższe); trwa konflikt między Inkhatą (zabiegającą o zachowanie specjalnego statusu Królestwa Zulusów w Kraju Przylądkowym) a ANC; aktywnie działa nacjonalistyczny Kongres Panafrykański (Afryka dla czarnych) i jego przeciwieństwo - Afrykanerski Front Ludowy, dążący do utworzenia w Transwalu i Oranii niezależnych państw, zamieszkanych wyłącznie przez białych; 1996 weszła w życie nowa konstytucja (dzięki staraniom Mandeli gwarantująca m.in. białym zachowanie własności); 1999 odbyły się wybory parlamentarne, zwyciężył ANC, w 400 osobowym parlamencie biali uzyskali 50 miejsc, prezydentem został Thabo Mbeki (kandydat ANC i Mandeli, który nie kandydował ze względu na wiek); powołano także Komisję Prawdy i Pojednania pod przewodnictwem laureata Pokojowej Nagrody Nobla biskupa Desmonda Tutu, mającą na celu udokumentowanie zbrodni apartheidu i ustalenie zakresu koniecznych odszkodowań i rehabilitacji; 2003 po przesłuchaniu ok. 20 tys. świadków Komisja zakończyła działalność, sporządzając wielotomowy rejestr zbrodni oraz wnioskując wypłacenie ofiarom (bądź ich rodzinom) 300 mln dol. odszkodowań; zagrożeniem demokracji i rozwoju gosp. RPA - wieloetniczność państwa grawitującego ku konfliktom plemiennym, dominująca rola ANC na scenie polit. (grożąca uformowaniem się systemu monopartyjnego), wreszcie ewentualne nasilenie roszczeń własnościowych ze strony czarnej ludności wobec białych farmerów, których emigracja wiązałaby się najprawdopodobniej z silnym regresem i tak nieco podupadłej obecnie gospodarki; nowym problemem kraju dramatyczny wzrost i zasięg epidemii AIDS (1999 wirusem HIV zarażonych było 4,2 mln obywateli, 2000 już 4,7 mln; zarażona jest co trzecia kobieta w wieku 25–30 lat, rocznie umiera ok. 200 tys. osób). 1999 układ o wolnym handlu z Unią Eur. (przewidujący wzajemne zniesienie 90% barier celnych w ciągu kolejnych 12 lat); RPA aspiruje do roli przywódczej na kontynencie afr., czego świadectwem m.in. objęcie przez T. Mbekiego (w ostrej rywalizacji z Kaddafim) stanowiska przew. Unii Afrykańskiej (powołanej VIII 2002 w miejsce OJA), a także odbyty 2002 w Johanesburgu II Szczyt Ziemi z udziałem przedstawicieli 190 państw; w wyborach parlamentarnych 2004 zwyciężył ponownie Afrykański Kongres Narodowy (70% głosów); Partia Nar. Afryki Płd. uległa samorozwiązaniu w obliczu kompromitująco niskiego poparcia (1,65% głosów); u władzy pozostaje rząd Thabo Mbekiego; przeprowadził on na forum parlamentu zmianę nazwy stolicy (Pretoria na Tshwane), a także kilku innych nazw wielkich miast i prowincji: Pretoria-Witwatersrand-Veerening (PWV) na Gauteng (Kraj Złota); Wschodniego Transwalu na Mpumalanga; stol. Prowincji Płd. z Pietersburga na Polokwane; miast Louis Trichardt na Makhado, Verovoerdburg na Centurion; 2004 swego rodzaju prezentem od FIFA dla cieszącego się międzynar. szacunkiem Mandeli, powierzenie RPA roli gospodarza MŚ w piłce nożnej 2010; XII 2006 RPA, jako pierwszy kraj afrykański, legalizuje małżeństwa homoseksualne; IX 2008 prezydent Tabo Mbeki, posądzany o wpływanie na przebieg śledztwa w sprawie jego byłego zastępcy Jacoba Zumy (oskarżanego o korupcję, prokuratura zarzuty cofnęła), podaje się do dymisji; parlament na nowego prezydenta wybrał Kgalema Motlanthe. 2009 zwycięstwo kongresu w kolejnych wyborach parlamentarnych (66% głosów)i wybór na prezydenta J. Zumy (ur. 1942), pierwszego Zulusa na tym stanowisku - pewien problem protokolarny mógł stanowić fakt posiadania przez niego 3 żon, ale ogłoszono, ze tylko najstarszej z nich przysługują uprawnienia Pierwszej Damy kraju.
KARRU, PRETORIUS, PAARL, KALAHARI GEMSBOK, PARTIA WOLNOŚCI INKATHA, EAST LONDON, AFRIKAANS, RPA, DURBAN, IGIELNY PRZYLĄDEK- Republika Południowej Afryki, najbogatsze państwo...
- Republika Południowej Afryki, (RPA)
- Wspólnota Rozwoju Afryki Południowej, SADC, organizacja utworzonaw...