w XIX w. była powszechnym sposobem walki z ideami rewol. i nar. w wielu krajach. W zaborze austr. w 1801 powołano Urząd Cenzury we Lwowie, który kontrolował rękopisy oddane do druku oraz publikacje sprowadzane z zagranicy; w okresie Wiosny Ludów tylko na krótko zniesiono c., wolność druku została ponownie ograniczona już w 1849; ustawa prasowa z 17 XII 1862 wprowadziła w miejsce c. prewencyjnej (kontrola wszystkich tekstów przed ich wydrukowaniem) c. represyjną (kontrola artykułów prasowych, książek po ich opublikowaniu, a widowisk teatralnych po ich wystawieniu), jednak o tym, czy autor artykułu bądź książki przekroczył obowiązujące prawo, orzekał sąd; cenzurze nie podlegały wystąpienia sejmowe posłów. W zaborze prus. zasady działania c. określały przepisy m.in. z 1819 i 1834, dotyczyły także publikacji kościelnych (w tym również listów pasterskich biskupów i bulli papieskich); konstytucje z 1848 i 1850 zniosły c. prewencyjną wprowadzając c. represyjną. W Księstwie Warsz. działalność cenzury oparta była na wzorach franc., cenzorzy nie ograniczali się do skreśleń w tekście, ale również dokonywali "poprawek" zgodnie z obowiązującymi wymogami propagandy napoleońskiej. W Królestwie Pol., mimo że konstytucja gwarantowała wolność słowa, w 1819 wprowadzono c. prewencyjną, od 1822 cenzurowaniem zajmował się urząd, na którego czele stał J. Szaniawski, po upadku powstania listopadowego cenzurę jeszcze bardziej zaostrzono; od 1869 w Królestwie Pol. obowiązywało takie samo prawo o druku, jak w Rosji, łączyło ono elementy c. prewencyjnej i represyjnej, karano również niedbałych cenzorów i posiadaczy zabronionych publikacji; księgarnie i drukarnie podlegały kontroli policyjnej. W okresie międzywojennym w praktyce obowiązywały formalnie przepisy państw zaborczych. Próba wprowadzenia w 1927 nowego prawa prasowego sugerującego "dobrowolne" poddawanie się cenzurze i przewidującego wysokie kary pieniężne za rozpowszechnianie nieprawdziwych wiadomości zakończyło się po roku. W praktyce najczęstszym efektem cenzury było ukazywanie się gazet z tzw. białymi plamami (w miejscu usuniętych artykułów). Silniej uderzało w wydawców konfiskowanie nakładu zawierającego "niewłaściwe" treści. W PRL organem realizującym cenzurę prewencyjną był w latach 1946-90 Główny Urząd Kontroli Publikacji i Widowisk. Od 1981 istniała możliwość zaznaczania jego ingerencji, a w 1990 c. została zniesiona.
cenzura
Historia