pierwszy wielki konflikt XX w. trwający od 1914 do 1918, który oprócz wszystkich mocarstw eur. objął też Japonię, USA, a w ślad za nimi wiele innych krajów wszystkich kontynentów (choć ich udział, np. krajów Ameryki Łacińskiej, był często tylko symboliczny). Zasadniczą przyczyną wojny był coraz ostrzejszy konflikt o dominację w Europie i w świecie oraz wyścig zbrojeń państw trójprzymierza, w tym zwłaszcza Niemiec i Austro-Węgier, z państwami trójporozumienia (zwanego również ententą): Rosją, Francją i Anglią. Zapalnikiem stał się konflikt austr.-serb., a pretekstem wojny zamordowanie 28 VI 1914 w Sarajewie austr. arcyks. Ferdynanda. Gdy Serbia nie chciała się ukorzyć, Austro-Węgry zdecydowały się 28 VII wypowiedzieć jej wojnę. To skłoniło Rosję do mobilizacji swych sił, na co Niemcy 1 VIII odpowiedziały wypowiedzeniem jej wojny. Ze względu na wcześniej opracowane plany ( plan Schlieffena) Niemcy 3 VIII wypowiedziały wojnę Francji, a 4 VIII poprzez neutralną Belgię podjęły atak, kierując się na Paryż. Anglia zareagowała na to wypowiedzeniem wojny Niemcom (4 VIII), potem wysłaniem wojsk na pomoc Francji. Rosjanie zaatakowali niem. Prusy wsch. (zajmując ich większą część) i austr. Galicję (którą zajęli dochodząc aż za Tarnów). Niem. plany pokonania Francji załamały się 5-12 IX 1914 w bitwie nad Marną. Od tej pory trwała na zach. froncie wojna pozycyjna przerywana mało skutecznymi próbami obu stron przełamania frontu, w tym zwłaszcza niem. przy pomocy gazów bojowych pod Ypres (1915), ang. czołgów w bitwie pod Sommą (1916), czy niem. próbą wyniszczenia siły żywej w bitwie pod Verdun (1916). Na froncie wsch. Rosjanie po przegranych bitwie pod Tannenbergiem (23-31 VIII 1914), a później bitwie nad jeziorami mazurskimi (4-22 I 1915) musieli się wycofać z Prus Wsch. W 1915 r. Niemcy zdecydowali się szukać rozstrzygnięcia na froncie wsch. i tam przerzucili największe siły. Po zwycięstwie armii niem. i austr. w bitwie pod Gorlicami i Tarnowem (1-3 V 1915) stopniowo usunęli przeciwnika z Galicji, a następnie w wielkiej ofensywie zaczętej w lipcu zdobyli całe Królestwo Polskie (5 VIII Warszawę), a potem weszli na tereny litewskie i białoruskie, oraz ukraińskie (od Zatoki Ryskiej po Tarnopol). Dzięki tym sukcesom mogli w 1916 próbować rozstrzygnięcia na froncie zach. (Verdun). Po rewolucji bolszewickiej w pokoju brzeskim 1918 Rosja wycofała się z wojny. Na froncie bałkańskim dzielnie broniąca się Serbia zaatakowana w końcu też przez Niemcy i Bułgarów poniosła jeszcze w 1915 klęskę. Na oceanach po mniejszych starciach jednostek nawodnych oraz nierozstrzygniętej w 1916 bitwie jutlandzkiej coraz większą rolę odgrywała niem. flota podwodna starająca się odciąć W. Brytanię od zaopatrzenia zamorskiego. Do wojny kolejno włączyły się po stronie ententy Japonia (1914), Włochy (1915), Rumunia (1916), USA (1917), nie licząc już wielu innych państw, które poszły w ślad tych ostatnich, a po stronie państw centralnych, Turcja (1914), Bułgaria (1915). Udział większości tych państw (poza USA) nie miał jednak dla wojny zasadniczego znaczenia. Włochy nie potrafiły przełamać frontu austr., a w X 1917 poniosły ciężką klęskę pod Caporetto i uratował je nad Piavą tylko najwyższy wysiłek wraz z pomocą ang.-franc. Rumunia poniosła szybko klęskę i w V 1918 musiała podpisać pokój bukareszteński. Wojna toczyła się też w koloniach niem. w Afryce, Chinach i na Pacyfiku oraz na tur. Bliskim Wschodzie. W 1915 alianci ponieśli klęskę przy próbie forsowania Dardaneli oraz w Mezopotamii.
- WOJNA ŚWIATOWA II, konflikt zbrojny na terenie...
- POLSKA. TEATR. PO WOJNIE, 1946-49 centrum odradzającego...
- ład gospodarczy, porządek w sferze stosunków...