1946-49 centrum odradzającego się życia teatralnego stanowiła Łódź, gdzie ewakuowano część zespołu teatralnego z Wilna (pozostała znalazła się w Toruniu; zespół teatru lwowskiego – w Katowicach) i gdzie osiadł Teatr WP pod kierownictwem Schillera (1946-49), który wystawił tu m.in.: Cud mniemany... Bogusławskiego, Burzę Szekspira, Igraszki z diabłem Drdy, Na dnie Gorkiego, a E. Wierciński m.in. Elektrę Giraudoux (z kreacją Zelwerowicza); J. Osterwa objął dyrekcję teatru w Krakowie, gdzie również zgromadziła się plejada artystów: W. Krzemiński, T. Kondrat, J. Kurnakowicz, W. Woźnik, K. Opaliński) i obiecujący debiutanci - Z. Rysiówna, A. Śląska, H. Mikołajska, T. Łomnicki, G. Holoubek. W Krakowie odbyły się prapremiery nowych sztuk pol., m.in.: Dwa teatry Szaniawskiego (1946, z K. Adwentowiczem); Niemcy Kruczkowskiego (1949); Mąż doskonały J. Zawieyskiego (1945, z Z. Małynicz i J. Warneckim), dramatów R. Brandstaettera, S. Otwinowskiego; w Polsce owych lat prezentowano najnowsze osiągnięcia dramaturgii światowej, np. w łódzkim Teatrze Kameralnym Axer wystawił sztuki T. Williamsa (Szklana menażeria, z Z. Mrozowską w roli gł.), J.P. Sartre'a, M. Andersona i in. 1949 krajowa narada dramatopisarzy, artystów teatru i krytyków zadecydowała o wprowadzeniu realizmu socjalistycznego jako obowiązującego w teatrze pol. (gra aktorska według zwulgaryzowanego systemu Stanisławskiego, werystyczne dekoracje, tematyka "produkcyjna"), a 12 XI 1949 na otwarcie Teatru Nowego w Łodzi młody zespół pod kierunkiem K. Dejmka wystawił Brygadę szlifierza Karhana czeskiego pisarza V. Kani, realizując program sztuki socjalistycznej; obowiązujący od 1947 zakaz wystawiania niektórych utworów trójcy romantyków rozszerzano stopniowo na coraz większą liczbę twórców; pozbawiano stanowisk dyrektorskich wybitnych reżyserów (Schiller, Szyfman, Gall). Rozluźnienie od 1954 polityki kult. przyniosło natychmiastowe zmiany w życiu teatralnym; XII 1954 Łaźnią Majakowskiego Dejmek rozpoczyna cykl spektakli rozliczeniowych, XII 1955 odbyła się (pierwsza po wojnie) premiera Dziadów Mickiewicza (reż. A. Bardini, Teatr Pol. w Warszawie), wrócił na scenę Kordian Słowackiego (Teatr Nar., reż. E. Axer, T. Łomnicki w roli gł.) i Wesele Wyspiańskiego (1955, na otwarcie teatru w Pałacu Kultury w Warszawie); 1959 (pierwszy raz po wojnie) B. Korzeniewski wystawił Nie-Boską komedię Krasińskiego (Teatr Nowy w Łodzi, scenografia J. Szajna). Szeroką falą pojawiły się dzieła dramaturgii zachodniej, m.in. egzystencjalistów (J.P. Sartre, A. Camus), ang. "młodych gniewnych" (H. Pinter, J. Osborne), przedstawicieli teatru absurdu (E. Ionesco); dramaturgów amer. kilku pokoleń (E. O'Neill, E. Albee, T. Williams, A. Miller, Sh. Delaney), a także S. Becketta, J. Geneta, J. Anouilha i F. Dürrenmatta (który zdobył w Polsce niezwykłą popularność). Z opóźnieniem (i wciąż z oporami) teatr pol. zaczynał wykorzystywać doświadczenia rodzimej awangardy (Witkacy, Gombrowicz) i - w miarę upływu lat - coraz ciekawsze i odnajdujące własny ton nowe sztuki pol. autorów (J. Broszkiewicz, S. Mrożek, T. Różewicz, S. Grochowiak, I. Iredyński, J. Krasiński, J.M. Rymkiewicz); 1954 powstały dwa teatry studenckie, inaugurując bardzo istotny w latach późniejszych ruch i ukazując dwa odmienne kierunki jego rozwoju: Studencki Teatr Satyryków w Warszawie, opierający się gł. na dobrej jakości tekstach własnych - to zaangażowanie polit. w rzeczywistość kraju; "Bim-Bom" w Gdańsku, zał. przez aktorów (Z. Cybulski, B. Kobiela) i plastyków (m.in. J. Fedorowicz) - to poszukiwanie metafory teatralnej, poetyckiego klimatu, gł. poprzez stronę wizualną przedstawienia; od 1958 działał w Krakowie "Teatr 38" (zał. W. Krygier), dokonujący teatralnych przewartościowań klasycznych i współcz. dzieł lit. (wsławił się prapremierą - podawaną jako światowa - Końcówki Becketta). Na przełomie lat 50. i 60. ukształtował się w miarę stabilny system funkcjonowania teatrów; wybitne indywidualności (reżyser-dyrektor lub kilku reżyserów pracujących dłużej w jednym miejscu) skupiały wokół siebie zespół (lub jego część), realizując konsekwentnie własny program artystyczny; do takich ośrodków należały w Warszawie 1962–68 Teatr Nar. K. Dejmka i Teatr Powszechny A. Hanuszkiewicza (który jednocześnie był gł. twórcą specyficznego zjawiska, jakim stał się poniedziałkowy Teatr TV - szczególnie w początkowej fazie, gdy spektakle emitowano "na żywo"), Teatr Współczesny pod wieloletnią dyrekcją E. Axera, z takimi znakomitościami aktorskimi jak m.in.: H. Mikołajska, Z. Mrozowska, A. Śląska (następnie w Ateneum), B. Krafftówna, M. Lipińska, T. Fijewski (później Polski), H. Borowski, M. Czechowicz, W. Michnikowski, Cz. Wołłejko, K. Opaliński, Z. Zapasiewicz (następnie Dramatyczny), Ateneum pod kierownictwem J. Warmińskiego; z J. Woszczerowiczem, K. Chamcem (następnie Teatr Nar.), A. Seniuk, R. Wilhelmim, M. Kociniakiem, Teatr Polski z E. Barszczewską, N. Andrycz, B. Pawlikiem, J. Kobuszewskim; silną pozycję miały sceny krakowskie: po 1955 B. Dąbrowski ponownie objął Teatr im. Słowackiego, gdzie reżyserowała też m.in. L. Zamkow, a występowali L. Solski (1954 80-lecie pracy artystycznej), M. Cebulski, L. Herdegen i in.; słynne przedstawienia polit. w świeżo otwartym Teatrze Ludowym w Nowej Hucie tworzyli K. Skuszanka i J. Krasowski, którzy kontynuowali dobrą passę we Wrocławiu; najwyższą i trwale przez lata utrzymywaną pozycję w skali kraju, zapewnił sobie Stary Teatr, kolejni dyrektorzy: W. Krzemiński, a w latach 60. Z. Hübner - skupili grupę wybitnych reżyserów; swe najważniejsze spektakle zrealizowali tu: J. Jarocki (współcz. dramat pol.: Witkacy, Gombrowicz, Różewicz, Mrożek; sztuki Czechowa) oraz - uznawany za największą indywidualność pracującą po wojnie w pol. teatrze "stacjonarnym" - K. Swinarski (pol. dramat romantyczny, Wyspiański, Szekspir), którego świetnie rozwijającą się karierę przerwała śmierć w katastrofie lotn.; dla przemian kostniejącego w latach 70. teatru pol. znaczenie dokonań Swinarskiego było ogromne, a wpływ jego "szkoły" wydobywania z tekstu spraw najistotniejszych, posługiwania się różnymi konwencjami, twórczej pracy z aktorem - jest wciąż odczuwalny; wspomagali te osiągnięcia m.in.: E. Lassek, J. Bińczycki, M. Walczewski oraz I. Olszewska, A. Polony, W. Pszoniak, J. Radziwiłłowicz, W. Sadecki, J. Stuhr, J. Trela; w latach 70. – za dyrekcji J.P. Gawlika – do stałych reżyserów Starego Teatru dołączył A. Wajda (inscenizacje powieści Dostojewskiego, Wyspiański, Szekspir),a w 80. T. Bradecki (do 1996 także dyr.) i K. Lupa. Wiele z mniejszych ośr. teatralnych miało dłuższe lub krótsze okresy "wzlotów", np.: Katowice za dyrekcji J. Wyszomirskiego (1956-59) i J. Kaliszewskiego (1959-62); Kielce za dyr. I. i T. Byrskich (1952-58); Zielona Góra za dyr. M. Okopińskiego (1960-63), później (wespół ze S. Hebanowskim) prowadzącego Teatr "Wybrzeże"; Szczecin za dyr. J. Maciejowskiego (1956-70) i J. Grudy; Teatry Polski i Współczesny we Wrocławiu (gdzie wiele lat pracował K. Braun); Teatr Nowy w Łodzi za obu dyrekcji K. Dejmka; Poznań za dyrekcji I. Cywińskiej; w wielu różnych teatrach (także w Warszawie) tworzyli znaczące przedstawienia: W. Laskowska, M. Prus, H. Kajzar, J. Zegalski, B. Hussakowski, M. Grabowski; reżyserią zajmowało się też wielu aktorów (m.in. J. Świderski, G. Holoubek, A. Łapicki) - najczęściej klasyki pol.; na pograniczu znaleźli się twórcy, których indywidualność nie mieściła się w ramach "normalnego" teatru: H. Tomaszewski, po sukcesach Studia Pantomimy (1956), zał. Wrocławski Teatr Pantomimy (1958), gdzie skutecznie poszukiwał własnej drogi wykorzystując elementy pantomimy, baletu, literatury i dążąc do ukształtowania nowego typu aktora (Gilgamesz,1968; Odejście Fausta, 1970; Sen nocy listopadowej, 1971); J. Szajna - rozpoczynał pracę w teatrze od scenografii (Teatr Ludowy w Krakowie, współpraca z Grotowskim przy Akropolis), poprzez "dodanie" reżyserii (m.in. sztuki Witkacego w Starym Teatrze) osiągnął etap wielkich spektakli autorskich, a miejscem ich realizacji stał się Teatr Studio w Warszawie, którego był zał. i dyr. (1971-82); Studio przejął po nim J. Grzegorzewski, w którego niezwykle oryginalnych spektaklach plastyka również odgrywa ogromną rolę, podobnie jak w dokonaniach L. Mądzika, zał. i kierownika Sceny Plastycznej KUL. W ogóle scenografia pol. dość szybko osiągnęła - i utrzymała - wysoki poziom artystyczny, m.in. za sprawą - w pierwszym okresie: E. Axera, W. Daszewskiego, K. Frycza, I. Galla, J. Kosińskiego, F. Krassowskiego, A. Pronaszki, T. Roszkowskiej, A. Stopki, Z. Strzeleckiego; w latach następnych: P. Potworowskiego; tzw. szkoły warszawskiej: A. Sadowskiego, Z. Wierchowicz, J.A. Krassowskiego, E. Starowieyskiej; oraz "szkoły krakowskiej": Kantora, Szajny, W. Krakowskiego, K. Mikulskiego, L. i J. Skarżyńskich, K. Pankiewicza, K. Wiśniaka, K. Zachwatowicz, A. Majewskiego (zajmującego się gł. scenogr. do oper i baletów), M. Kołodzieja, A. Kiliana; w latach 80. wyróżniające się osiągnięcia mieli debiutanci poprzedniej dekady: J. Polewka, J. Juk-Kowarski, Z. de Inez, P. Dobrzycki, A. Sekuła. Również muzyka - kolejny ważny składnik spektaklu teatralnego zyskała poważną rangę, gł. dzięki kilku "specjalizującym" się w tej dziedzinie kompozytorom, jak m.in. S. Radwan, Z. Konieczny, K. Szwajgier, R. Satanowski.
- ŻYDOWSKI TEATR, zakaz tworzenia jakichkolwiek...
- POLSKA. TEATR. W NIEPODLEGŁEJ POLSCE, już XII 1918 władze...
- współczesna literatura polska, 1. Lata wojny i okupacji...