niemal równocześnie z działalnością Lutra rozpoczął w Zurichu nauczanie Ulrich Zwingli (1484-1531). Oprócz głoszenia "czystej ewangelii", odrzucenia wszystkich ceremonii nie wynikających z Pisma Św., występował także przeciw służbie żołnierskiej Szwajcarów. Zwingli odrzucał również rzeczywistą obecność Ciała Chrystusa w eucharystii. Nauki Zwingliego poparły miasta szwajcarskie, natomiast kantony rolnicze wystąpiły przeciw niemu. W wojnie domowej pomiędzy kantonami Zwingli zginął. Poglądy Zwingliego na eucharystię wpłynęły na uczniów Jana Kalwina. We Francji największe wpływy zdobyły nauki Jana Kalwina (1509-64), rozpowszechniane po 1542 (I wydanie Institutio religionis christianae). W 1559 zebrał się w Paryżu I synod kalwiński (hugenocki). Na wyznawców nowego wyznania spadły we Francji ostre represje, ponadto zaostrzył się konflikt polit. pomiędzy książętami z rodu de Guise (Gwizjuszy) pretendującymi do tronu franc. a przywódcami hugenotów (Gasparem de Coligny, królem Nawarry Antonim Burbonem i jego synem Henrykiem Nawarskim). Doszło do wzajemnych rzezi, mimo że grupa doradców regentki Katarzyny Medycejskiej (tzw. politycy) dążyła do polit. rozwiązania kryzysu. Na dworze usiłowano spacyfikować nastroje poprzez wydawanie edyktów gwarantujących hugenotom ograniczoną wolność kultu. Ostateczne pojednanie miał zapewnić mariaż głowy hugenotów Henryka Nawarskiego i siostry króla Małgorzaty. Wzajemna niechęć była jednak tak silna, że Gwizjusze wykorzystali obecność szlachty hugenockiej przybyłej do Paryża na wesele swego przywódcy. Masakra rozpoczęta w nocy 24 VIII 1572 ( noc św. Bartłomieja) przyniosła ponowny wybuch walk rel. we Francji. Ostateczne przesilenie nastąpiło w latach 1588-89 (wojna trzech Henryków - Henryka Gwizjusza, króla Henryka III i Henryka Nawarskiego). Dwaj pierwsi zginęli w zamachach, natomiast Henryk Nawarski, by objąć tron królewski, zmuszony został do przejścia na katolicyzm. Wojny zakończyło wydanie przez niego edyktu nantejskiego (13 IV, 20 IV, 2 V 1598) gwarantującego hugenotom wolność kultu (z wyjątkim Paryża) oraz 100 tzw. miejsc bezpieczeństwa. Odmiennie przebiegł proces r. w państwach skandynawskich. Kluczową rolę tak w Danii, jak i w Szwecji odegrała polityka władców Chrystiana III i Gustawa Wazy. Pierwszy przeprowadził uchwały reformacyjne w duchu luterańskim na sejmie w Kopenhadze w 1530, drugi, podobne, drogą nacisku w 1527. Gustaw przejął równocześnie majątki i zamki biskupie, tworząc w ten sposób podstawy pod królewski aparat władzy w Szwecji.
reformacja w innych krajach Europy
Historia