naród pochodzenia semickiego ob. żyjący w państwie Izrael (ok. 30%) i w innych krajach (diaspora), którego tożsamość określa więź religii i pochodzenia; wg halachy (zespół reguł kulturowych i prawnych), aby zostać uznanym za Ż. wystarczy mieć żydowską matkę; natomiast nie-Ż. może zostać uznany za Ż. jeżeli podda się obrzędowi konwersji; pocz. nazwa jednego z 12 plemion zamieszkujących starożytną Judę, później rozszerzona na wszystkich wyznawców judaizmu; ojcem hebrajskiej kultury był Abraham (zawarł z Bogiem przymierze i otrzymał ziemię w darze), jego syn Izaak i wnuk Jakub (otrzymał od Boga imię Izrael), którzy pełnili prawdopodobnie funkcje naczelników klanów nomadów wędrujących po Bliskim Wschodzie; część plemion dotarła aż do Egiptu, skąd w XIII w. p.n.e. powrócili pod wodzą Mojżesza (prawodawcy, który dał Ż. Dekalog) do ziemi obiecanej - Palestyny; ok. 1025 p.n.e. Ż. utworzyli królestwo Izrael, rządzone kolejno przez Saula (do ok. 1005 p.n.e.), Dawida (złoty wiek w historii Ż.) i Salomona, który rządził od ok. 966 do ok. 925-922 p.n.e. (za jego czasów powstała pierwsza Świątynia Jerozolimska); po śmierci Salomona rozpad królestwa na Izrael (część płn.) i Judę (część płd.); ok. 722-721 Asyria podbija Izrael, a w VI w. p.n.e. Judę podbija Babilonia pod wodzą Nabuchodonozora; 538 p.n.e. edykt Cyrusa II Wielkiego (po pokonaniu przez niego Babilonii), nakazuje Ż. powrót do Palestyny (co będzie trwało prawie stulecie), która weszła w skład imperium perskiego; działali w tym czasie prorocy: Ozeasz, Jonasz, Ezechiel, Jeremiasz, Izajasz i Daniel; ok. 445 p.n.e. Nehemiasz został gubernatorem Judei i rozpoczął budowę drugiej Świątyni Jerozolimskiej; ok. 332 p.n.e. Palestyna weszła w skład państwa Aleksandra Wielkiego, potem państwa Ptolemeuszy i Seleucydów; 167-142 p.n.e. zakończona powodzeniem walka o niepodległość zapoczątkowana powstaniem Machabeuszy; 63 p.n.e. - 6 n.e. państwo stowarzyszone z Rzymem (w latach 37-4 p.n.e. panowanie Heroda Wielkiego), od 6 n.e. - prowincja rzymska zarządzana przez prokuratorów; w momencie narodzin Chrystusa na terenie Palestyny żyło ok. 2,5 mln Ż., poza nią - 5,5 mln; stale pogarszające się (od śmierci Heroda) stosunki pomiędzy Ż. a Rzymianami doprowadziły 66-70 do wojny żydowskiej, zakończonej zdobyciem Jerozolimy i zburzeniem Świątyni Jerozolimskiej (IX 70) oraz zajęciem fortecy Masada (pod koniec 72); kolejne powstanie (Bar Kochby) 132-35 zakończyło się wygnaniem Ż. z Palestyny, likwidacją potężnej diaspory egipskiej, odrzuceniem przez judaizm (aż do Holocaustu) przemocy i zapoczątkowało okres "wielkiego rozproszenia"; gł. czynnikiem spajającym Ż. stała się religia (jako wyróżnik odrębności), znacznie wzrosła rola rabinów (duchowych przywódców społeczności); od V w. największe znaczenie osiągnęła gmina babilońska (gdzie m.in. opracowano jedną z wersji ); status prawny Ż. w państwach muzułmańskich uregulował 637 kalif Umara I edyktem, w którym uznawał ich za tolerowanych niewiernych; w świecie arabskim VIII - pocz. XI w. Ż. zajmowali się gł. handlem (m.in. niewolnikami) i finansami (zwł. w Bagdadzie); VIII-XI w. rozwój osadnictwa Ż. w Hiszpanii po najeździe muzułmanów (711); w świecie chrześc. wczesnego średniowiecza zajmowali się działalnością finansową, zwł. pożyczaniem na procent i handlem (wymiana gosp. Wsch.-Zach.); od końca XI w. nasilił się w Europie antysemityzm, wraz z towarzyszącym wyprawom krzyżowym wzrostem fanatyzmu religijnego (pierwsza masakra Ż. - 1096 we franc. Rouen, następne w Nadrenii); w czasie zarazy 1348-51 oskarżono Ż. o zatruwanie studzien; inkwizycja pomawiała ich o bezczeszczenie hostii i mordy rytualne; równocześnie wprowadzano ograniczenia prawne: nakazy zamieszkiwania w gettach, noszenia określonego stroju wreszcie nadawanie miastom przywileju De non tolerandis Judaeis, czyli prawo usuwania Ż. poza obręb miasta; 1290 Ż. wygnano z Anglii, 1306 i 1394 z Francji, 1492 Hiszpanii, 1496-97 Portugalii, z niektórych księstw niemieckich, m.in. 1424 z Kolonii,1442 Bawarii, 1421 z Wiednia i Linzu oraz z niektórych państw włoskich, m.in. 1485 z Perugii, 1494 z Toskanii; w tym czasie rozkwit filozofii żydowskiej (do końca XIV w.): ukazały się, m.in. Przewodnik błądzących (grecko-hebrajska synteza) i Miszne Tora (kodyfikacja halachy) Majmonidesa, rozwój kabalistyki; reformacja nie zmieniła sytuacji Ż. - prześladowania podjęli luteranie (O Żydach i ich kłamstwach Lutra jest początkiem nowoczesnego antysemityzmu) i kalwini; polityka papieska od 1555 Pawła IV uznawała za Erazmem z Rotterdamu judaizm za śmiertelne zagrożenie chrześcijaństwa i propagowała system gett, który praktycznie wyłączył Ż. z gosp. i kult. życia Europy, ale z drugiej strony uchronił ich przed zeświecczeniem; kolejne fale prześladowań sprawiły, że gł. miejscem osiedleń Ż. stała się Polska i imperium osmańskie; XVI w. okres wzrostu znaczenia gosp. Ż. w Polsce; od XVII w. zahamowanie rozwoju i pojawienie się ruchów mesjanistycznych (sabbataizm i chasydyzm); od końca XVIII w. poprawa sytuacji Ż. na zach.: ograniczenia zniosły 1786 Szwecja, 1787 USA, pełne prawa obywatelskie nadały im 1791 Francja, 1830 Belgia, 1870 Włochy, 1871 Niemcy, 1874 Szwajcaria; jednocześnie od XVIII w. rozwijał sie wśród Ż. ruch asymilacyjny związany z żydowskim oświeceniem haskalą (M. Mendelssohn); do najwybitniejszych, zasymilowanych Ż. XIX w. należeli, m.in. B. Disraeli, H. Heine, K. Marks, rodzina Rotszyldów, nieco później Z. Freud, A. Einstein, E. Husserl; zdecydowana większość Ż. pozostała ortodoksyjna; pod koniec XIX w. najgorsze było położenie Ż. w Rosji (w tym także w zaborze rosyjskim) i Rumunii, co spowodowało falę emigracji do USA i (po I woj. świat.) do Palestyny; dążenia emancypacyjne Ż. w sferze polityki zaoowocowały pod koniec XIX w. powstaniem syjonizmu, dążącego do uznania Ż. za osobny naród i w późniejszym czasie utworzenia własnego państwa w Palestynie (program T. Herzla); 1897 powołanie Światowej Organizacji Syjonistycznej; 1917 pod wpływem następcy Herzla, Ch. Weizmanna rząd brytyjski wydał tzw. Deklarację Balfoura (obietnica utworzenia żydowskiej siedziby narodowej w Palestynie); jednocześnie Ż. z Europy środk. i wsch. (związani z ruchem chasydzkim, moralizmem i z ruchem "Tora i cywilizacja") byli przeciwnikami syjonizmu; wzrost znaczenia ekon., polit. i kult. Ż. wywołał kolejny wzrost nastrojów antysemickich: m.in. sprawa Dreyfusa, 1882 pierwszy Międzynar. Kongres Antyżydowski w Dreźnie, 1917-20 krwawe pogromy, gł. na terenie Ukrainy, Białorusi i Polski; po rewolucji październikowej (znaczna część jej przywódców była pochodzenia żydowskiego) Ż. uzyskali w Rosji równouprawnienie (bez swobód religijnych i prawa wyrażania aspiracji narodowych); sytuację Ż. w Europie środk. miało poprawić przyjęcie 1919 na konferencji pokojowej w Paryżu m.in. przez Polskę i Rumunię zasad ochrony praw mniejszości narodowych; od 1933 rządy A. Hitlera rozpoczęły politykę prześladowań i stopniowej eksterminacji Ż. (Ż. zagłada); ustawy antyżyd. wprowadzono także w Rumunii (1937), Włoszech (1938), na Węgrzech (1938), w Austrii (po anszlusie - 1938), Protektoracie Czech i Moraw (1939) i na Słowacji (1940); w czasie II woj. świat. zginęło ok. 6 mln Ż.; po wojnie pod wpływem tragedii Holocaustu i dzięki upartej postawie przywódców żyd., m.in. D. Ben Guriona, M. Begina, A. Sterna, ONZ uchwalił (XI 1947) deklarację o podziale Palestyny umożliwiającą powstanie (14 V 1948) państwa Izrael; liczbę Żydów na świecie szacuje się na ok. 14 mln; większość z nich zamieszkuje Izrael (4,9 mln) i USA (5,7 mln); pozostali żyją w znacznym rozproszeniu, m.in. Francja (521 tys.), Kanada (362 tys.), Rosja (290 tys.), W. Brytania (276 tys.), Argentyna (200 tys.), Ukraina (100 tys.), Brazylia (98 tys.), Australia (97 tys.), Niemcy (92 tys.), RPA (80 tys.), Węgry (52 tys.), Meksyk (40,5 tys.), Belgia (31 tys.), Włochy (29 tys.), Białoruś (26,6 tys.), Holandia (25,5 tys.), Urugwaj (22,8 tys.), Chile (21 tys.), Turcja (19 tys.), Wenezuela (18 tys.), Szwajcaria (18 tys.), Szwecja (15 tys.), Iran (12 tys.), Hiszpania (12 tys.), Rumunia (11,5 tys.), Austria (9 tys.), Łotwa (8,6 tys.), Kazachstan (7 tys.), Uzbekistan (7 tys.), Mołdawia (6,5 tys.), Dania (6,4 tys.), Gruzja (6 tys.), Azerbejdżan (6 tys.), Maroko (5,8 tys.), Indie (5,5 tys.), Panama (5 tys.), Polska (3,5 tys.); największymi miastami żydowskimi świata są Nowy Jork (ok. 1,5 mln Żydów), Los Angeles, Tel Awiw, Hajfa, Jerozolima, Paryż (350 tys.); większe skupiska znajdują się także w Moskwie, Kijowie, Buenos Aires, na płd. Florydzie.
SABATAIZM,
ŻYDOWSKI INSTYTUT NAUKOWY,
ŻYDOWSKA MUZYKA,
GETTO WARSZAWSKIE,
DAWIDA GWIAZDA,
ALIJA,
CHUCPA,
JAFET,
SABATAJ,
HAMAN
