zamknięty zespół budynków stanowiących wspólne miejsce zamieszkania zakonnic lub zakonników, żyjących wg określonych reguł, "wspólnota odosobnienia" służy pogłębieniu doświadczenia religijnego; k. są charakterystyczne dla niektórych religii wsch. (buddyzm, lamaizm, hinduizm, taoizm, islam) i większości wyznań chrześc.; znane były też w judaizmie (Esseńczycy); k. chrześc. wywodzą się z działalności św. Antoniego w Egipcie i eremów zakładanych przez jego uczniów na Bliskim Wsch. (III w.); św. Benedykt przystosował ideę k. do warunków Europy Zach., a jego regułę zaakceptowano najszerzej (najstarszy k. benedyktyński zał. 529 na Monte Cassino, we Włoszech); zał. 910 opactwa w Cluny zapoczątkowało system podporządkowania poszczególnych k. instytucji centralnej; w XI w. powstają zakony kontemplacyjne (kartuzów 1084), a w XII - rycerskie; na w. XIII przypada szczyt rozwoju k. (4 nowe zakony: franciszkanie, dominikanie, karmelici, augustianie); XIV-XV w. osłabione wojnami, epidemiami i schizmami k. podupadają w czasach reformacji (XVI w.), by odrodzić się wraz z pojawieniem reguł misyjnych (jezuici, 1540). Wzorcowym schematem układu arch. k. są budynki opactwa benedyktyńskiego w St. Gallen w Szwajcarii: ośrodek założenia stanowił kościół z przylegającym (od płn. lub płd.) czworobocznym dziedzińcem (wirydarzem), przy którym - od wsch. - sytuowano salę zebrań (kapitularz), od zach. - cele lub sypialnie (dormitoria), a naprzeciw kościoła - jadalnię (refektarz); wokół wirydarza były krużganki; inne budynki (dom opata, szpital, szkoła, domy konwersów i nowicjuszów, zabudowania gosp.) grupowano w dalszych rejonach, ale zawsze w obrębie murów. Schemat ten przejęły inne zakony, dostosowując go do swoich reguł; własne zasady architektoniczne ukształtował w średniowieczu zakon cystersów (k. lokowane poza miastem); zakony żebracze (franciszkanów, dominikanów) zakładały k. w miastach, ograniczając zabudowania do tzw. ścisłej klauzury; zakony kontemplacyjne (kartuzów, kamedułów) wprowadzały osobne cele wokół krużganków, z własnymi ogródkami, lub zespoły eremów; zakony rycerskie (krzyżacki, templariusze, joannici) stworzyły typ zamku obronnego będącego jednocześnie k. Działalność budowlana zakonów osłabła w okresie renesansu, przybierając na sile w okresie późnego baroku; powstawały wtedy wielkie k., o skomplikowanym układzie przestrzennym, z bogactwem form arch. i wystrojem wnętrz zbliżonym do budownictwa pałacowego; w XIX w. (gł. w wyniku kasaty niektórych zakonów) aktywność budowlana uległa wyraźnemu osłabieniu. Równolegle do zakonów należących do Kościoła rzym.-kat. rozwijały się k. Kościoła wschodniego, gł. w Armenii, Gruzji, Grecji i krajach bałkańskich. Odmienny układ przestrzenny miały k. w Kościele wsch. (ławry, monastyry), posiadające niekiedy po kilka cerkwi, luźny układ budynków mieszkalnych i gospodarczych; ich dominującym akcentem była wielka dzwonnica, tzw. kołokolnia.
ELBASAN, OPAT, KARTUZI, KAIFENG, LAPIDARIUM, NIEMIECKA LITERATURA, LANGWEDOCJA, OBLACI, KAMAKURA, KAPITULARZ