KULTURA

ogół zasad, reguł i sposobów ludzkiego działania, wytworów ludzkiej pracy i twórczości stanowiący zbiorowy dorobek społeczeństw ludzkich; w węższym znaczeniu - etap historycznego procesu rozwoju społeczeństw, wyrażający się stopniem opanowania sił natury, poziomem wiedzy i uzewnętrzniania zdolności kreatywnych oraz specyficznymi formami współżycia społecznego (np. kultura średniowiecza, renesansu, baroku itd.). Termin k. odnosił się pierwotnie do uprawy lub hodowli (pochodzi od łac. słowa colere - uprawiać) i nadal bywa używany w takim rozumieniu, np. "kultura bakterii", "pola o wysokiej kulturze"; to pierwotne ujęcie przeciwstawia k. "naturze", traktując ją jako ład narzucany przez człowieka zjawiskom naturalnym i podporządkowanie ich ustalanym przez człowieka wzorom, wzorcom i normom, a przy tym jako sposób zaspokajania przez ludzi ich potrzeb oraz realizowania celów w dziedzinie bytu materialnego. M.T. Cicero nadał pojęciu k. szersze, także pozamaterialne zastosowania, nazywając filozofię "k. ducha". W XVIII w. najczęściej k. odnoszono do moralnego i umysłowego doskonalenia człowieka oraz rozwoju sztuki i wiedzy; w XIX w. natomiast używano wymiennie pojęć k. i cywilizacji. W terminologii pol. k. pojawia się za sprawą J. Lelewela (1822), który pojęciem tym obejmuje religię, moralność, obyczaje, organizację społeczną, pracę fizyczną i umysłową, nauki i sztuki. W nauce niem., zwłaszcza od przełomu XVII i XVIII w., upowszechniło się traktowanie k. jako pojęcia wartościującego; mianem tym obejmowano korzystne dla praktyki wynalazki, urządzenia oraz aprobowane we własnym kręgu kulturowym zasady moralne i obyczaje. Zgodnie z tym założeniem odmawiano miana "kulturalnych" zjawiskom odbiegającym od takich norm lub pochodzącym z innych kręgów kulturowych (np. występującym wśród ludów pierwotnych). Przełomowe okazało się wystąpienie J.G. Herdera, który uznał, iż każdy lud żyjący na Ziemi posiada własną, niepowtarzalną i obdarzoną indywidualnymi cechami kulturę, stanowiącą ogniwo łańcucha spajającego całą ludzkość. Stanowisko to zwróciło uwagę na to, że k. jest wynikiem współdziałania, współżycia ludzi ze sobą; zaś stałe jej wzbogacanie i doskonalenie wynika z procesu selektywnego dziedziczenia i przetwarzania jej składników (tradycja). Zarazem dokonało się zbliżenie przeciwstawnych dotąd biegunów: k. i natury. W koncepcjach antropologicznych podkreślano, że źródła k. tkwią w naturze gatunku ludzkiego, ale dopiero proces wychowania umożliwia wprowadzenie jednostki w dorobek całej ludzkości i korzystanie z niego w sposób w pełni twórczy (E. Tylor). W XX-wiecznych teoriach nacisk kładziono gł. na działania ludzkie, np. czynnik pracy (S. Czarnowski) lub zachowania (R. Linton). Nie zmieniło to jednak zasadniczo utrwalonej już wieloznaczności pojęcia (1952 A. Kroeber i C. Kluckhohn zinwentaryzowali ponad 150 różnych definicji k.); wszystkie znane dziś rozumienia k. daje się podzielić na ujęcia genetyczne (opis oparty na definicji źródeł k.), historyczne (nacisk pada na proces dziedziczenia i przemian w procesie dziejowym), psychologiczne (traktujące k. jako efekt uczenia się i naśladowania istniejących wzorców), dystrybutywne (k. analizowana jako względnie zamknięty system) oraz normatywne (k. zostaje sprowadzona do samych tylko przekonań i modeli normatywnych, według których ludzkie działania są wartościowane dodatnio lub ujemnie). Znaczna część współczesnych koncepcji k. koncentruje się na tym jej aspekcie, który wiąże się z procesem komunikowania się członków danej społeczności pomiędzy sobą (a także z innymi społecznościami) za pomocą przedmiotów i zjawisk wyposażonych w treść symboliczną; taka zdolność przysługuje jedynie człowiekowi (E. Cassirer), wynika z jego społecznego charakteru. Do sfery k. symbolicznej należą i są poprzez nią realizowane: religia, nauka i sztuka; w potocznym rozumieniu właśnie ta trzecia dziedzina jest nazywana k. Współczesne teorie k. uwzględniają istnienie trzech zasadniczych typów k.: k. ludowej, k. popularnej i k. elit. Różnią się one między sobą nie tylko genezą, ale i wewnętrzną strukturą (np. w k. ludowej następuje splecenie się wierzeń religijnych, twórczości, wiedzy i - charakterystycznego dla k. popularnej - elementu zabawy). W społeczeństwach współczesnych, w których kontakty osobiste zastąpiła komunikacja poprzez środki masowego przekazu, cechą wszystkich dziedzin k. symbolicznej jest jej alienacja i dominowanie wartości charakterystycznych dla k. masowej; sprzeciw wobec tych zjawisk doprowadził do pojawienia się - zwłaszcza w latach 60. i 70. XX w. - ruchów kontestacyjnych, zwanych kontrkulturą lub k. alternatywną.

• kultura, upowszechniać kulturę,...
• KULTURA, SYNONIM: cywilizacja,...
• Kultura, miesięcznik pol. emigracji...