ponowoczesność
podobnie jak inne kierunki w kulturze Zachodu (np. oświecenie, romantyzm czy modernizm) terminem p. określa się wiele nurtów, myśli, idei, działań zakładając ich ideową i stylową wspólnotę, przy czym jej zakres jest przedmiotem sporów i dyskusji; związane są one gł. z tym, że znaczenie p. w dużym stopniu uzależnione jest od tego, co uzna się za modernizm (nowoczesność), którego p. ma być kontynuacją lub alternatywą; spory wokół p. pogłębia fakt, że zdaniem większości jego teoretyków (Lyotard, Rorty) jest to ruch w trakcie kształtowania się, stanowiący rzeczywistość kultury, w której wszyscy żyjemy. Sam termin p. ma bogatą historię; 1880 ang. malarz Chapman użył go w znaczeniu "bardziej nowoczesny"; hiszp. krytyk F. de Oniz posługiwał się nim dla określenia okresu 1905-14 w literaturze; 1938 Toynbee posłużył się nim dla opisu okresu historycznego, który zaczął się 1875; 1959 nastanie "świata ponowoczesnego" ogłosił P.F. Drucker, który wiązał to z osiągnięciem przez człowieka zdolności pełnej autodestrukcji (proliferacja broni jądrowej, zniszczenie środowiska) i koniecznością nowego myślenia (w kategoriach kontroli wyzwolonych przez naukę możliwości człowieka, nie ich nieodpowiedzialnego poszerzania); w znaczeniu najbliższym dzisiejszemu pojmowaniu termin p. zaczął się upowszechniać w latach 60. w amer. krytyce literackiej (I. Howe, I. Hassan) i zwł. w teorii architektury (Ch. Jencks). Atakując funkcjonalizm (za nadmiernie racjonalne upraszczanie przestrzeni i monotonię tyranii kąta prostego), Jencks domagał się, w imieniu użytkowników, powrotu w architekturze do ornamentu i "ironicznego cytatu", pozwalających nawiązać do znanej symboliki i tradycji; poetyka ironicznego cytatu, niekiedy świadomy eklektyzm, nastawiony na komunikowanie się z odbiorcą za pomocą znanych mu kodów (często zaczerpniętych z kultury masowej) stały się normą estetyczną charakterystyczną dla p. także w malarstwie, literaturze i muzyce. Filozofowie i teoretycy działający w ramach p. przede wszystkim kwestionują wszelki fundamentalizm; ich zdaniem nie istnieje nic takiego, na czym można by oprzeć nasze myślenie; w konsekwencji dla p. człowiek jest koczownikiem, który żyje od przypadku do przypadku, turystą traktującym świat jako miejsce, w którym ma mu być przyjemnie i to właśnie nadaje mu sens; estetyczny sens świata jest jedynym, jakiego świat potrzebuje i jaki można mu nadać (Z. Bauman). P. jest odpowiednikiem nietragicznego końca świata; rzeczywistość jest coraz mniej istotna, zostaje zastąpiona oferowanymi przez świat mediów i reklamy pozorami (J. Baudrillard), usytuowana w medialnej "telerzeczywistości" jednostka traci kontakt z tym, co zewnętrzne (P. Virilio). W wersji zaproponowanej przez filozofów franc. (J.F. Lyotard, J. Derrida, G. Deleuze) p. jest gł. wezwaniem do opisywania (dekonstrukcji) świata za pomocą idei zróżnicowania, chaosu, przypadkowości, przygodności, wielości, pluralizmu, do sporu, w którym tolerancja i spontaniczność perswazji ma nas zabezpieczyć przed pokusami fundamentalizmu i totalitaryzmu; stąd programowa niechęć do wszelkiej jednoznaczności i określoności, postawa sceptycyzmu i pesymizmu (częste nawiązania do Nietzschego). Pod adresem p. jako filozofii i teorii kolejnej postaci kultury nowożytnej najczęściej formułuje się zarzuty irracjonalizmu (J. Habermas), relatywizmu i nihilizmu (filozofowie związani z tradycją metafizyczno-religijną), konsumpcjonizmu (F. Jameson) i konformizmu (S. Morawski). P. w lit. zakłada umowność form literackich, narracji, fabuły, mieszanie gatunków i stylistyk, częste stosowanie cytatu, parodii, pastiszu (J. Barth, D. Barthelme, E. Doctorow, U. Eco, M. Kundera, G. Garcia Márquez, S. Rushdie); w MUZYCE oznaczał alternatywę dla dominacji w muzyce 2. poł. XX w. stylów wywodzących się od A. Schönberga, A. Weberna i A. Berga (serializm, punktualizm, sonoryzm); najciekawszymi indywidualnościami z kręgu muzyki postmodernistycznej są S. Reich, J. Adams, M. Nyman; w Polsce za postmodernistyczną uważa się późną twórczość W. Kilara i M. Góreckiego; oryginalny program postmodernistyczny stworzył P. Szymański (surkonwencjonalizm); w podobnym nurcie utrzymują się utwory K. Knittla, L. Zielińskiej. MALARSTWO postmodernistyczne (zw. częściej malarstwem transawangardowym) charakteryzuje: przywrócenie rangi obrazu i konwencjonalnej płaszczyzny płótna, eklektyzm i pluralizm postaw artystycznych, korzystanie z zakazanych przez awangardę XX w. wzorców sztuki dawnej lub nowoczesnej spoza nowatorskiego nurtu, nawiązywanie do dzieł innych (przeważnie dawniejszych) artystów, cytowanie ich fragmentów, kult materialności, przywrócenie rangi sprawności warsztatowej, uznanie znaczenia tematu, narracyjność, niekiedy zaskoczenie, dowcip. Jednym z gł. kierunków p. w malarstwie jest hiperrealizm (fotorealizm), jego przedstawiciele przekładają dokumentalną fotografię na język malarstwa, realistycznie odtwarzając przedmioty masowej kultury lub sceny z codziennego życia miejskiego (R. Estes, R. Goings, E. Hopper, P. Pearlstein oraz gł. przedstawiciel tego kierunku - D. Hockney, autor cyklu przedstawiającego kąpiących się w basenach kalifornijskich posiadłości); drugim wyróżniającym się nurtem w malarstwie p. jest powrót do źródeł sztuki nowoczesnej i kontynuowanie w osobisty, indywidualny sposób koncepcji pionierów tej sztuki, a zwł. J. Pollocka; gł. przedstawicielem jest Cy Twombly (Amerykanin, działa gł. w Rzymie), także M. Morley, F. Stella, A. Katz, N. Jenney. Gł. ośrodkiem malarstwa transawangardowego były USA, a zwł. Nowy Jork; w Europie ruch transawangardowy rozwijał się od początków lat 80. we Włoszech (zwł. od 1982, wystawy w Rzymie "Awangarda - Transawangarda"), reprezentowali go: S. Chia, F. Clemente, E. Cucchi, M. Paladino; od lat 60. w Niemczech, gdzie wypływał z historii i tradycji niem., miał charakter osobisty, emocjonalny (zw. też neoekspresjonizmem); przedstawiciele: G. Baselitz, A. Kiefer, A.R. Penck (właśc. R. Winkler); we Francji transawangardowe malarstwo pojawiło się jako protest "prowincji" przeciwko artystycznemu dyktatowi Paryża, gł. ośrodkami były Rennes i Saint-Etienne (R. Combas, J.Ch. Blais). Postmodernistyczną RZEŹBĘ reprezentują gł. różnego rodzaju instalacje, oraz dzieła świadczące o powrocie do tradycyjnych technik i materiałów (prace Amerykanina J. Koonsa - np. Królik, Anglika A. Caro, Duńczyka P. Kirkeby); a także eksperymenty z nowymi materiałami; postmodernistyczną rzeźbę cechuje często absurd, ironia, zaskoczenie, dowcip (B. Flanagan, seria Skaczących zajączków). W ARCHITEKTURZE p. narodził się w USA, pewne jego cechy widoczne są już w obiektach z lat 60., rozwinął się jednak w latach 80. i wkrótce stał się zjawiskiem międzynar.; odwołuje się do uniwersalnych wartości, tradycji, form klasycznych, do poszukiwań regionalnych i tradycyjnych źródeł kształtowania architektury i przestrzeni; charakteryzuje go powrót do ornamentu, detalu, rzeźby architektonicznej, symbolicznych znaczeń, metafory, paradoksu, zaskoczenia, a nawet żartu (np. kształtowanie elewacji budynku na podobieństwo twarzy - Dom-Twarz w Kioto projektu K. Yamashity; stosuje się formy hist. antyku, nawet staroż. Egiptu) w połączeniu z najnowszą technologią (np. charakterystyczny powrót kolumny, która często pełni funkcję znaczeniowo-dekoracyjną, a wykonana jest z metalu); w kształtowaniu przestrzeni charakterystyczny jest w p. powrót do tradycyjnych układów ulicy i placu, a także (w przestrzeni zewnętrznej i wewn.) wieloznaczność, tajemniczość, zaskoczenie (R. Venturi - plac Franklina w Filadelfii, P. Eisenman - dom dla R. Millera w Lakeville, D. Kozłowski, W. Stefański - Duchowne Seminarium Zgromadzenia Księży Zmartwychwstańców w Krakowie). Gł. teoretykiem architektury postmodernistycznej (także twórcą) jest Ch. Jencks, przedstawiciele to m.in.: J. Stirling (muzeum w Stuttgarcie i Teatr Kameralny), M. Graves (ratusz w Portland), A. Rossi (Teatro del Mondo w Wenecji, cmentarz w Modenie), Ph.C. Johnson (budynek AT&T w Nowym Jorku), R. Venturi, O.M. Ungers, H. Hollein (Austriackie Biuro Podróży w Wiedniu), R. Krier (domy mieszkalne), R. Bofill, Ch. Moore (Piazza d'Italia w Nowym Orleanie, wraz z W. Herseyem), A. Izosaki (Centrum Miejskie Tsukuba), M. Botta (dom w Viganello).
JOHNSON, AMERYKAŃSKA LITERATURA, GEHRY, PAVIČ, WEIR, SILVA RERUM, ROCKOWA MUZYKA, STIRLING, PIEŚŃ, WELSCH
- postmodernizm, wiele tendencji pojawiających...
- postmodernizm, termin o nie do końca...
- Barth John, (ur. 1930)