(kult. 2)
wydzielone miejsce do działań teatralnych, teren działania aktorów; w tradycyjnym teatrze część budowli o kształcie wielkiego prostopadłościanu, oddzielona od widowni kurtyną; z jednego lub obu boków przylegają do s. pomieszczenia zw. kieszeniami scenicznymi, z tyłu znajduje się zascenie, pod i nad s. - przestrzeń na urządzenia techn. zw. podsceniem i nadsceniem; część s. wysunięta przed kurtynę w stronę widowni to proscenium; od tyłu s. zamyka półkolisty horyzont (przeważnie zwisająca zasłona tekstylna). W niektórych teatrach zastosowano s. obrotowe, szufladowe, podnoszone, z zapadniami - umożliwiające szybką zmianę dekoracji. Na przestrzeni wieków s. ulegała licznym przekształceniom; w początkach teatru - związanych z religią - współuczestnictwo w uroczystościach kultowych nie dopuszczało kategorii "widzów" (nie było więc podziału na s. i widownię), misteria odbywały się w świątyniach (Egipt), na dworach (przed 2000 p.n.e. w Mezopotamii) i placach miejskich; s. pojawia się w antycznym ; początkowo akcję aktorów prowadzono na długim i wąskim proskeionie; od 465 p.n.e. wznoszono drewnianą budowlę sceniczną (skené), z czasem dwupiętrową, użytkowaną jako garderoba i miejsce ustawienia "machin teatralnych" (górne piętro), a wreszcie - jako zdobiona dekoracja; w średniowieczu misteria pasyjne i bożonarodzeniowe początkowo (IX-X w.) odbywały się we wnętrzach kościołów, gł. sceną były okolice ołtarza; następnie widowiska rel. przeniesiono przed portal kościoła, na dziedzińce klasztorne, a wreszcie - na miejskie place targowe; widowisko rozgrywano na scenie symultanicznej przestrzennej: sposób budowania zapewniał widoczność ze wszystkich stron, akcję prowadzono w kilku mansjonach jednocześnie; stosowano bogate efekty techniczne. W późnym średniowieczu na placach publicznych pozostał teatr "plebejski"; teatr dworski odwołał się do wzorców staroż.; od poł. XV w. rozpowszechnił się typ. s. celkowej, zw. terencjuszowską; proscenium tworzył prosty pomost, zaplecze - celki (odpowiadające mansjonom) przesłonięte parawanikami lub kotarami; każda stanowiła osobne miejsce gry. Nowe rozwiązania sceniczne zaproponował 1518 S. : przedstawienia (w Ferrarze, Urbino, Rzymie) rozgrywano za ramą sceniczną, sporządzoną z drewna i stiuku, na tle malowanych dekoracji i tylnej ściany pogłębiającej perspektywę środkami malarskimi; akcja toczyła się na wysuniętym do przodu podeście (s. elżbietańska). Na przełomie XVI i XVII w. we wł. teatrach operowych zakończył się gł. etap ewolucji sceny pudełkowej; jej podstawowe zadanie: tworzenie realistycznej iluzji natury - pozostanie niezmienione aż po wiek XX, modyfikacjom będą ulegały jedynie stosowane w tym celu środki i szczegółowe propozycje dekoracji; na pocz. XVII w. wprowadzone zostały kulisy, wzmagające złudzenie głębi przestrzennej, rozbudowywano podscenie i nadscenie dla umieszczenia machin do efektów specjalnych. W 2. poł. XIX w. zaczyna się zmierzch niektórych elementów s. pudełkowej (np. zastosowane przez Meiningeńczyków podesty, schody, praktykable - różnicujące płaszczyznę sceny - konkurują skutecznie z kulisami, zwisającymi ze sznurowni); pragnienie przezwyciężenia ograniczeń s. pudełkowej (do jej likwidacji włącznie) zbiegło się z przemianami innych sztuk (np. w malarstwie kubizm zerwał z naśladowaniem rzeczywistości) i nowymi możliwościami techn. (oświetlenie elektr. pozwoliło np. na dowolne kształtowanie przestrzeni bez wznoszenia dekoracji); współcz. budynki teatralne pozwalają modelować s. oraz jej położenie względem widzów w zależności od potrzeb; pojawiają się nowe warianty s. otwartej (widownia z 3 stron) i s. en rond (otoczonej widzami ze wszystkich stron), s. może być przebiegający przez środek widowni podest ("ścieżka kwiatów" z teatru kabuki); eksperymenty architektoniczne i konstruktywistyczne wypierają dekoracje (zwł. malarskie), a happeningi i przemieszanie aktorów i publiczności w teatrach alternatywnych lat 60. i 70. spowodowały "rozbicie sceny". Rozszerzanie pojęcia s. doprowadziło do coraz szerszego stosowania określeń: "miejsce gry" czy "przestrzeń tetralna" dla nazwania miejsca realizacji spektaklu.
- scena, „nieprzyjemna sytuacja”...
- SCENA, (kult. 1)
- primal scene, scena pierwotna.