(1977-82)
kwartalnik lit.-społ. wychodzący w Warszawie w drugim obiegu lit. (początkowo pomyślany jako almanach). Ukazywał się w nakładzie krajowym i zagranicznym, przygotowywanym w jęz. pol. przez londyńskie pismo "Index on Censorship" (część wydawnictwa londyńskiego była kolportowana w Polsce). Wśród redaktorów "Z." znaleźli się m.in. J. Andrzejewski, S. Barańczak, J. Bocheński, K. Brandys, M. Nowakowski, B. Toruńczyk, A. Drawicz, Z. Herbert, A. Michnik, R. Krynicki. Bezpośrednim motywem utworzenia pisma była chęć publikowania utworów odrzuconych lub nie mających szans przejść przez cenzurę (I numer w całości składał się z tekstów skonfiskowanych lub odrzuconych). Najwięcej miejsca poświęcał literaturze. W 21 zeszytach opublikowano teksty stu kilkudziesięciu autorów pol. i obcych. Do współpracowników "Z." należeli m.in. G. Herling-Grudziński, L. Kołakowski, J. Kott, Cz. Miłosz. Lit. obcą reprezentowały m.in. teksty G. Grassa, A. Lundkvista, I. B. Singera, V. Havla, J. Brodskiego, A. Zinowiewa. Noty o autorach informowały o pisarzach i książkach. Twórcami liryki publikowanej w "Z". byli głównie poeci Nowej Fali oraz klasycy (Z. Herbert, J. Ficowski, J. M. Rymkiewicz, Cz. Miłosz, W. Wirpsza, W. Woroszylski). Proza grupowała się w kilka kręgów: autotematyczny (m.in. Miazga J. Andrzejewskiego), alegoryczny (Tyberiusz J. Bocheńskiego), groteski (W Polsce T. Korzeniowskiego) i faktograficzny (proza M. Nowakowskiego). Szczególnie interesujące były teksty z pogranicza fikcji i dokumentu, którego autentyczność potwierdzała biografia autora ("lit. dokumentów osobistych" - określenie R. Zimanda), np. Miesiące K. Brandysa. Zgodnie z tytułem kwartalnik zapisywał swój czas: ujawniał fakty (zwł. ograniczania swobody pisarskiej), wyrażał opinie i poglądy opozycji polit., odsłaniał białe plamy historii (m.in. problem łagrów, zbrodni katyńskiej, marca 1968), na pierwszy plan wysuwał kwestię wolności słowa. Osobne numery poświęcił wydarzeniom sierpnia 1980. W niektórych ukazywały się całe utwory, m.in. Mała Apokalipsa i Kompleks polski T. Konwickiego, Wielki strach J. Stryjkowskiego. "Z." przyznawał nagrody lit. (m.in. J. Andermanowi, M. Chojeckiemu, B. Grzesiakowi). Był pierwszym poważnym pismem niezależnym od kultury oficjalnej.