(Elżbieta) z Flemingów (1746-1835)
żona Adama Kazimierza, matka Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej i Adama Jerzego. Inspirowana przez franc. rokoko, założyła w Powązkach park z pałacykiem - tę rezydencję opiewali S. Trembecki i A. Naruszewicz. W 1783 r. przeniosła się wraz z mężem do Puław, które wkrótce stały się ośrodkiem kultury opozycyjnym wobec dworu królewskiego. Tworząc park Cz. wzorowała się na ang. sentymentalizmie. Puławy wywarły duży wpływ na życie kraju, propagując zwrot ku narod. tradycji, kult przeszłości (zarzucono strój franc. na rzecz kontusza). W okresie Sejmu Wielkiego, powstania kościuszkowskiego i Legionów Cz. afirmowała czyn zbrojny. W 1800 r. stworzyła w Puławach pierwsze pol. muzeum pamiątek narod., tzw. Świątynię Sybilli. Była rzeczniczką zbliżenia dworu do wsi (odwiedzała domy chłopskie, uczestniczyła w rodzinnych uroczystościach) - nazywano ją "księżną-kumą". Troszcząc się o patriotyczną świadomość poddanych, napisała Książkę do pacierzy dla dzieci wiejskich (1815) i Pielgrzyma w Dobromilu, czyli Nauki wiejskie (1818) - mającą postać żołnierskiej gawędy, pierwszą popularną historię dla ludu z 40 portretami królów. Pielgrzym - kilkakrotnie wznawiany - stał się lekturą pomocniczą w niektórych szkołach Królestwa Polskiego, szykanowaną przez zaborców. Cz. pozostawiła po sobie również wiersze, m.in. piosenkę żołnierską Hej, hej, rycerze, oraz pol. i franc. korespondencję - bogate źródło wiedzy o epoce.
- Czartoryska Izabela, (Elżbieta) z Flemingów...
- Czartoryska z Flemmingów Izabela, (1746-1835)
- IZABELA, Pochodzenia hiszpańsko-portugalskiego,...