cykl utworów dramatycznych A. Mickiewicza, odwołujący się do białoruskiego obrzędu lud., poświęconego pamięci przodków. Tzw. Dziady wileńsko-kowieńskie (cz. II, IV i niedokończona I) powstały w l. 1820-22 (cz. II i IV wyd. w 1823 r. w II t. Poezyj); tzw. Dziady drezdeńskie powstały wiosną 1832 r. (wyd. jesienią 1832 r. w Paryżu w IV t. Poezyj). Cz. II, IV i III noszą podtytuł Poema, I - Widowisko. Są powiązane tytułem, nawiązaniem do obrzędu i osobą bohatera; każda część to odrębna całość. I cz. pozostała w postaci kilku luźnych scen. Występujący w niej Gustaw i Dziewica nie znają się jeszcze - przeczuwają przyszłe uczucie. Dziewica wygłasza romant. sądy o duchowej wspólnocie wybrańców, przeciwstawia martwej realności bogate życie wewn. Pojawiają się również 2 chóry: młodzieńców i młodzieży - niechętne świętu Dziadów, widzące w nim ucieczkę od rzeczywistości. Wielu badaczy uważa, że Mickiewicz sportretował w nich filomatów, z którymi toczył wówczas spór światopoglądowy. II część ma postać lud. obrzędu. Jego lit. kształt jest inny od rzeczywistego - jawnego, choć niechętnie widzianego przez duchowieństwo. Czerpiąc inspiracje z folkloru, stworzył Mickiewicz romant. nastrojowe widowisko - umieścił akcję w cmentarnej kaplicy, w której o północy lud pod wodzą Guślarza odprawia tajny obrzęd. Znakomite wykorzystanie światła płomienia, rozbłyskującego z różnym natężeniem w ciemności, oraz brzmienia refrenu powtarzanego przez chór potęguje grozę sytuacji. Celem dramatu nie jest utrwalenie folkloru, lecz stworzenie określonego kodeksu moralnego i wizji człowieczeństwa, popartych autorytetem ludu. W II cz. Dz. być człowiekiem znaczy: zaznać wszystkiego, co ludzkie, nie krzywdzić innych. W tym dramacie o trójdzielnej kompozycji pojawiają się duchy przedstawione zgodnie z istniejącymi konwencjami lit.: dzieci i pasterka - z sentymentalizmem, duch złego pana - z teatrem grozy. Kompozycję i konwencjonalny sposób prezentowania zjaw burzy tajemnicze Widmo pojawiające się na końcu - nie słucha zaklęć, milczy, otwiera niezrozumiały dla ludzi świat. Ta postać oraz bohater poprzedzającego II cz. Upiora - wiersza o duchu samobójcy, który co rok wraca na ziemię, by przeżywać od nowa dramat nieszczęśliwej miłości, łączy cz. II z IV. Dz. cz. IV to monolog Gustawa (nie wiadomo: upiora czy żywego człowieka). 3 kolejne godziny: miłości, rozpaczy, przestrogi, ujawniają kolejne stadia przeżyć bohatera, tworzą jego portret psychol. Gustaw mówi chaotycznie, gwałtownie, próbuje zrozumieć swój dramat, wątpi w porządek świata, dręczy się sprzecznymi myślami i odczuciami. Nie przynosi mu ulgi zwycięstwo w światopoglądowym sporze z księdzem-racjonalistą. Dramat kończy się słowami Gustawa przypominającymi formuły moralne z II cz. Dz. - w ten sposób IV cz. wpisuje się w tok rozważań etycznych: cierpienie jest ceną za przełamanie ludzkiego losu, karą za niebiańską (doskonałą) miłość za życia. III cz. Dz. powstała po klęsce listopadowej, gdy pierwsza fala emigracji dotarła do Drezna. W realist.-hist. warstwie dramatu Mickiewicz wrócił do procesu filomatów z 1823 r. Podobnie jak inni autorzy dzieł lit. i hist., wydanych po klęsce powstania (np. J. Lelewel, Nowosilcow w Wilnie; M. Mochnacki, Powstanie narodu polskiego w r. 1830-31), dowodził, że zryw listopadowy był protestem przeciw prześladowaniom narodu pol. przez zaborcę. O takim celu Dz. mówi w liście do J. Lelewela: "To dziełko uważam za kontynuację wojny, którą teraz, gdy miecze złożone, dalej trzeba piórami prowadzić". Pojawiają się więc w dramacie autentyczne wydarzenia, miejsca (np. cela bazyliańska, salon W. Krasińskiego) i osoby (filomaci - pod własnymi lub zmienionymi nazwiskami, P. Wysocki, W. Krasiński - Generał, A. Becu, ojczym Słowackiego - Doktor, A. Bestużew - poeta dekabrysta, N. Nowosilcow i in.). III cz. Dz. nie jest jednak dramatem hist.
Dziady
Literatura polska