(1890)
Realistyczna powieść B. Prusa określana przez krytyków literackich jako romans epok, dramat złudzeń, powieść o klęsce ideologii, panoramiczny obraz XIX-wiecznej Warszawy; natomiast autor podkreślał, iż jego zamiarem było "przedstawić naszych polskich idealistów na tle społecznego rozkładu".
Akcja rozgrywa się w arystokratycznych salonach i mieszczańskim środowisku Warszawy l. 70. XIX w., a dzięki pamiętnikowi Rzeckiego fabuła obejmuje szerszą perspektywę czasową i dotyczy l. 1840-79. Główny wątek powieści zawiera historię wielkiej i tragicznej miłości kupca Stanisława Wokulskiego do arystokratki Izabeli Łęckiej. Pan Stanisław okazuje się człowiekiem ukształtowanym przez romantyczne ideały i wartości, ale żyjąc w czasach kultu wiedzy i pieniądza doskonale potrafi zrobić z nich użytek. Pochodzi ze zubożałej szlachty, zdobywa wykształcenie, ma szerokie zainteresowania, za sobą bogaty bagaż doświadczeń życiowych - udział w powstaniu styczniowym, zsyłkę na Syberię, małżeństwo z wdową po kupcu Minclu, udane transakcje handlowe w Bułgarii. Posiada dobrze prosperujący sklep, którego duszą jest stary subiekt Ignacy Rzecki, polit. idealista, romantyk i wierny bonapartysta, wielki przyjaciel i częściowo opiekun Wokulskiego.
W nowych czasach czuje się on zagubiony, nie rozumie dokonujących się zmian, a jego psychiczną obroną przed takim światem staje się pamiętnik, w którym utrwala minione zdarzenia, komentuje przeszłość i teraźniejszość. Spośród reprezentantów arystokracji rodowej występujących w powieści do najpełniej scharakteryzowanych należą hrabia Tomasz Łęcki i jego córka Izabela. On, próżny i zarozumiały, jest bankrutem finansowym i społecznym, ona, panna na wydaniu, osoba o dużych wymaganiach, egoistka i ignorantka igrająca miłością Wokulskiego, korzysta z jego majątku, pozwala się podziwiać, ale faktycznie pogardza konkurentem do swej ręki. W rodzinie tej Prus zarysował zasadnicze błędy arystokracji, która hołdując feudalnym stosunkom, nie rozumie potrzeby zmian i nie dostrzega własnego upadku.
Krytycznie, choć z życzliwością patrzy pisarz na pokolenie romantyków, które głosząc piękne, lecz zupełnie nierealne idee skazuje siebie na śmierć; tragiczny wymiar ma życie Rzeckiego, idealisty rzetelnie pracującego całe życie w sklepie, który po wielu latach przechodzi w obce ręce Szlangbauma. Idealistą jest również Wokulski kochający bez wzajemności próżną arystokratkę, jawiącą się mu w wymiarach bóstwa, tylko niekiedy dostrzegający niedorzeczność własnego postępowania. W zbawczy wpływ nauki wierzy Ochocki, tylko ona jego zdaniem może nadawać sens życiu.
Lalka jest powieścią panoramiczną, w której autor zaprezentował bohatera zbiorowego: najuboższych mieszkańców Powiśla, mieszczan zróżnicowanych narodowościowo (Polaków, Niemców i Żydów), inteligencję, robotników-socjalistów i arystokrację. Prezentacja całej galerii postaci jest przyczynkiem do rozważań o sposobach i skutkach realizacji idei pozytywist.: niewątpliwie sposób postępowania prezesowej Zasławskiej urzeczywistnia hasła pracy u podstaw; motywem wszystkich przedsięwzięć ekonomicznych Wokulskiego jest uczucie, a nie praktyczna kalkulacja przedsiębiorcy, trudno więc mówić w jego wypadku o zrozumieniu idei pracy organicznej, jeszcze gorszy obraz przedstawia arystokracja gardząca pracą; nie znajdują uznania społ. pasjonaci wiedzy, postrzegani w kategoriach pewnego dziwactwa; są wyraźne symptomy społ. dyskryminacji Żydów czy też nierównych praw kobiet.
Do walorów powieści należą wnikliwie zarysowane portrety psychol. wielu postaci, realizm w obrazowaniu sytuacji i miejsc, zabieg kompozycyjny rozszerzający ramy powieści poprzez pamiętnik. Ciekawy jest proces kształtowania się tytułu, który pierwotnie miał brzmieć Trzy pokolenia i tylko przypadek sprawił, że autentyczny proces o lalkę w Wiedniu stał się samodzielnym motywem w utworze i wpłynął na jego ostateczny tytuł. Ekranizacja w reż. W. Hasa (1968) i R. Bera (1978).