(1965)
powieść J. Kosińskiego, której narratorem i bohaterem jest sześcioletni chłopiec, oddany na początku II wojny światowej przez rodziców na wieś, aby pod opieką samotnej kobiety z dala od zagrożeń mógł uniknąć śmierci. Po jej dość nagłym zejściu samotnie tuła się przez parę lat po wsiach, uważany za "innego", być może Cygana lub Żyda, doznaje wiele okrucieństwa od spotykanych ludzi. Swoją obcość uświadamia sobie obserwując zachowanie kłusownika Lecha, który dla zabawy maluje schwytane ptaki, aby po ich wypuszczeniu śledzić, jak z powodu widocznej odmienności są atakowane i skazywane na nieuchronną śmierć. Wobec bezustannych napaści chłopiec staje się okrutny i podstępny, przemoc wyzwala w nim podobne zachowania, doprowadza do zagryzienia swego prześladowcy przez szczury. Wojna z wszystkimi znamionami - obozami koncentracyjnymi, ale też i walką oddziałów partyzanckich, grasowaniem różnego typu band, mordowaniem ludności przez Niemców - jest ciągiem zdarzeń zbrodniczych. Niewiele lepsza okazuje się ludność w kolejno napotkanych wioskach, chłopiec dręczony i poniewierany, traktowany jak przedmiot, wielokrotnie ociera się o śmierć, próba utopienia go w kloace kończy się utratą mowy. Jesienią 1944 r. zostaje przygarnięty przez oddział Armii Czerwonej i jako jedenastolatek ma szybko stać się świadomym ideologicznie obywatelem. Pobyt w końcowym etapie wojny w schronisku dla sierot tylko potwierdza po raz kolejny, że w świecie zła trzeba umieć być takim samym, tam odnajdują go rodzice, przedwcześnie dojrzałe dziecko nie potrafi już okazywać uczuć. Powolny powrót do normalności przywraca mu mowę, ale nigdy nie będzie chciał mówić o tym, co widział i przeżył. Powieść opublikowana w Polsce wyzwoliła dyskusję na temat wiedzy o świecie w niej zaprezentowanym, próbowano badać i ustalać ewentualne elementy biografii autora z lat wojny, on sam w czasie wizyt w kraju takie sugestie też formułował.
- KOSIŃSKI, Jerzy, ps. Joseph Novak...
- MORUYAMA, Ōkyo (1733-95)
- Kosiński Jerzy, pseud. Joseph Novak, (1933-91)