(ur. 1911)
poeta, powieściopisarz, eseista, tłumacz. Ur. w Sztejniach na Litwie. Studiował prawo na U. Wil. Współzałożyciel grupy lit. Żagary. Dwukrotnie na stypendium w Paryżu (1931 i 1934-35). Od 1936 r. w Warszawie. Pracował w radiu, współprac. z czasopismami, m.in. z "Linią", "Piórem", "Marchołtem". W 1940 r. na krótko w Wilnie, potem w Warszawie. W czasie okupacji współprac. z prasą konspiracyjną. W 1946-50 był attach kult. przy ambasadzie w USA, potem we Francji. W 1951 r. odmówił powrotu do kraju, uzasadniając decyzję w artykule Nie ("Kultura" 5/51). Do 1960 r. mieszkał we Francji, potem objął katedrę lit. i języków słowiań. na uniw. w Berkeley. Wyróżniony licznymi nagrodami, m.in. jako pierwszy pol. poeta Nagrodą Nobla w 1980 r. oraz nagrodą wileńskiego Związku Literatów za twórczość poet. (1934), Europejską Nagrodą Literacką za Zdobycie władzy (1953), nagrodą pol. PEN Clubu za tłum. (1973), Nagrodą Nike za Pieska przydrożnego (1998). W 1994 r. został odznaczony Orderem Orła Białego.
Pół roku po otrzymaniu Nagrody Nobla odwiedził Polskę po raz pierwszy od 30 lat. Został doktorem h.c. KUL (1981) i UJ (1989). W powojennej Polsce wyd. od 1980 r. (z wyjątkiem t. Ocalenie, 1945) - tomiki w drugim obiegu literatury i Wiersze wybrane (PIW, 1980). Przed wojną opublikował Poemat o czasie zastygłym (1933) i Trzy zimy (1936) - tomiki wierszy oscylujących między tęsknotą za Arkadią a przeczuciem Apokalipsy. Na ich katastrofizm składają się gł. przekonanie o kryzysie wartości humanist. (O książce) i przeczucie zbliżającej się nieokreślonej zagłady. M. kreślił dram. wizyjne obrazy o romant. proweniencji; łączył z nimi klasyczną formę dyskursu. Wiersze napisane tuż po wybuchu wojny kontynuowały ten typ poezji. W publikowanych w 1940 r. artykułach (m.in. Czas w "Kurierze Wileńskim" nr 133) M. twierdził, że nadeszła zapowiedziana katastrofa - "rozpadają się stare formy, rodzą nowe". W późniejszych utworach zapisywał wojenne doświadczenia (wiersz Warszawa, znany też jako Miasto, Biedny chrześcijanin patrzy na getto, Campo di Fiori), wizyjność zastąpił realnymi obrazami i gorzkimi refleksjami. Czasami uciekał od wojennej rzeczywistości (Kraina poezji, Piosenka pasterska). W przedmowie do antologii Pieśń niepodległa pisał, że artysta w czasie wojny powinien mówić w imieniu zbiorowości. Świadomość tego obowiązku stała się w 1940-42 przyczyną rozdarcia między wyrażanym w wierszach publicznym i prywatnym wcieleniem poety. W 1943 powstał Świat (poema naiwne), otwierający nowy rozdział w twórczości M., wyraz wiary w dobroć i rozumność świata mimo istniejącego w nim zła. Napisane w tym samym czasie Głosy biednych ludzi to poezja prawie publicyst., posługująca się kpiną, ironią, w wypowiedziach poszczególnych postaci dowodząca kryzysu kultury europ. Okupacyjne utwory M. ukazały się w antologii Pieśń niepodległa, tomie Wiersze i gł. w wyd. po wojnie i uznanym za wielkie wydarzenie lit. Ocaleniu. Jego tytuł wyjaśnił poeta w Przedmowie: "Czym jest poezja, / która nie ocala narodów ani ludzi". Przekonaniu o ocalającej roli poezji podporządkował M. cały późniejszy program ( Traktat moralny, Ars poetica?, Który skrzywdziłeś). W liryce był i jest moralistą śledzącym kryzys kultury europ. (Dziecię Europy), próbującym zapanować nad chaosem świata dzięki ironii, wierzącym w możliwość odnalezienia trwałych wartości. W wielu wierszach łączy zachwyt nad urodą świata ze stoickim ideałem szczęścia (Dar), coraz częściej wraca do kraju dzieciństwa, głęboko przeżywa dramat pisania "dla nikogo" (Sposób) i konsekwentnie tworzy po polsku (Moja wierna mowo).
Szukając dla poezji "formy pojemnej" (Ars poetica?), zwraca się ku klasycyzmowi - zarówno oświeceniowemu ( Zaklęcie), jak i współczesnemu (wzór: T. S. Eliot), sięga po takie gat. lit., jak traktat ( Traktat moralny, Traktat poetycki). Pisze stylem komunikatywnym, zachowuje obiektywizm - częściej dyskutuje, niż rozstrzyga. Klasyczną tradycję łączy z zakorzenieniem w kulturze (mistrzowie: Eliot, Szekspir, O. Miłosz, W. Blake, A. Mickiewicz, F. Dostojewski; związki z tradycją bibl.) i naturze, patos z potocznością i ironią. Powojenne wiersze zebrał poeta w tomach: Światło dzienne (1953), Król Popiel i inne wiersze (1962), Gucio zaczarowany (1965), Miasto bez imienia (1969), Gdzie słońce wschodzi i kędy zapada (1974), Hymn o perle (1981), Nieobjęta ziemia (1984), Kroniki (1987), Dalsze okolice (1991), Na brzegu rzeki (1994). W 1997 r. ukazał się Piesek przydrożny - t. miniatur łączących elementy prozy, eseju i poezji. M. jest autorem powieści Zdobycie władzy (1953) i Dolina Issy (1955). Znaczącą część jego dorobku stanowią eseje, m.in. Zniewolony umysł (1951), Rodzinna Europa (1959), Widzenia nad zatoką San Francisco (1972), Ziemia Ulro (1977), Zaczynając od moich ulic (1985) i dziennik intelektualny Rok myśliwego (1990), Szukanie ojczyzn (1992), Abecadło Miłosza (1997). Tłum. poezji ang. i franc. ukazały się w t. Mowa wiązana (1986). M. przeł. utwory Szekspira, S. Weil, O. Miłosza, Miltona, Blake'a, Yeatsa, Eliota. Przetłumaczył na ang. współcz. poezję pol. (Postwar Polish Poetry, 1965); osobny tom poświęcił Z. Herbertowi i A. Watowi. Z gr. i hebr. przeł. teksty bibl.: Ks. Psalmów, Ks. Hioba, Ks. Eklezjasty, Treny Jeremiasza, Pieśń nad pieśniami. Jest autorem Historii literatury polskiej do 1939 r. (1969, wyd. pol. 1993). Mimo nieobecności w kraju wywierał i nadal wywiera wpływ na kolejne pokolenia twórców, zwł. nurtu neoklasycznego.