(1821-83)
od bierzmowania w Rzymie używał też imienia Kamil. Jeden z najwszechstronniejszych i najoryginalniejszych artystów pol.: poeta, dramaturg, prozaik, tłumacz, malarz, rzeźbiarz, grafik, rytownik, znawca muzyki. Ur. w zubożałej rodzinie szlacheckiej (ze strony matki spokrewniony z królewskim rodem Sobieskich). Wcześnie stracił rodziców - matka zm. w 1825 r., ojciec w 1835. Naukę w warszawskim gimnazjum przerwał, by uczyć się w szkole malarskiej A. Kokulara, a potem w pracowni J.K. Minasowicza. W czasie pieszej wędrówki po Polsce poznał kulturę lud. W 1842 r. wyjechał przez Niemcy do Włoch, otrzymawszy stypendium na kontynuowanie studiów plastycznych (studiował rzeźbę we Florencji). Poznał tam miłość swojego życia, 22-letnią Marię Kalergis. W 1846 r., podczas pobytu w Berlinie został aresztowany w związku z podejrzeniami o udział w antycarskiej konspiracji. Skonfiskowano niewielki majątek N. w kraju, pozbawiając go jedynego źródła utrzymania. Podczas kilkumiesięcznego pobytu w więzieniu nabawił się głuchoty. W czasie II pobytu w Rzymie poznał A. Mickiewicza, zaprzyjaźnił się z Z. Krasińskim. W 1849 r. przybył do Paryża, wiążąc swój los z Wielką Emigracją. Zaprzyjaźnił się z F. Chopinem i J. Słowackim. Żył w nędzy, utrzymując się z dorywczych prac i zasiłków. W 1852 r. wyjechał w poszukiwaniu zarobku do Ameryki. Próbował tam różnych zawodów: od drwala po rysownika i ilustratora. Nękany nostalgią i pogłębiającą się głuchotą, wrócił w 1854 r. przez Londyn do Paryża. Skrajna nędza zmusiła go w 1877 r. do zamieszkania w Zakładzie Św. Kazimierza - przytułku dla emigrantów w Ivry k. Paryża. Upokorzony, zgorzkniały, zamknął się w świecie swojej sztuki - pracował do końca życia. Został pochowany - jak nędzarz - w pol. grobie zbiorowym na cmentarzu w Montmorency. Pozostawił liczne liryki (m.in. cykl Vade-mecum), poematy ( Promethidion, Quidam, Garstka piasku, Rzecz o wolności słowa, A Dorio ad Phrygium), nowele (Cywilizacja, Ad leones!, Tajemnica lorda Singelworth), traktaty i eseje (O sztuce, O Juliuszu Słowackim, Milczenie, Czarne kwiaty, Białe kwiaty), dramaty ( Pierścień wielkiej damy, Kleopatra i Cezar, Krakus, Wanda, Zwolon, Aktor, Miłość czysta u kąpieli morskich), tłumaczenia utworów Dantego, Szekspira i Byrona. N. należał do II pokolenia romantyków pol., dojrzewającego w okresie represji po powstaniu listopadowym. Debiutował w 1840 Moim ostatnim sonetem zamieszczonym w "Piśmiennictwie Krajowym". Jego warszawskie wiersze, druk. w czasopismach, zostały dobrze przyjęte przez krytykę i czytelników - wykorzystywały osiągnięcia liryki romant. Mając silne poczucie odrębności swojej generacji (nazywał ją pokoleniem sierocym, straconym), wkrótce stał się krytykiem romantyzmu. Cenił wielkich twórców epoki (O Juliuszu Słowackim), ale stworzył własny program poet., pozostający w opozycji do założeń romantyzmu. N. odrzucił emocjonalizm, malowniczość, melodyjność współcz. lit. Przeciwstawił im ironię i dystans oraz uprawomocnienie rzeczywistości jako tematu poezji - np. w wierszu Toast, którego bohaterami są stołowe nogi, kij, garnek, miotła, wiadro wody. Realność miała na ogół w wierszach N. charakter paraboli, alegorii, symbolu.
Poeta często puentował swoje utwory aforyzmami, wymagającymi odwołania się do intelektualnego kontekstu. Zasadą twórczą N. było przemilczenie, celowe niedopowiedzenie (Białe kwiaty; Milczenie, 1882), prowokujące czytelnika do aktywnej współpracy. Z tym wiąże się specyficzna Norwidowska grafia i interpunkcja. Ważną kategorią w twórczości poety była ironia - nazywał ją "koniecznym bytów cieniem" (wiersz Ironia). Obejmowała refleksję historiozoficzną (ludzkie działanie nigdy niezharmonizowane z dziejami, "nie w czas"), krytykę społ., autorefleksję (np. bohater lir. o cechach "ja" autorskiego w Nerwach czy Marionetkach). W najdojrzalszych utworach ironia wiąże się z parabolą i symbolem, np. w Ad leones! (1882) - opowieści o sytuacji artysty w świecie pieniądza. Bohater, by zdobyć środki do życia, przerabia swą rzeźbę (chrześcijanie rzuceni na pożarcie lwom): z krzyża czyni klucz, a z porażonego świętością lwa - skrzynię, symbol bogactwa. Ironia łączy się z tragizmem w Kleopatrze i Cezarze - dramacie o końcu 2 wielkich cywilizacji i bezradnych wobec historii bohaterach, przeżywających swą miłość "nie w czas". Najbardziej nowatorskim i najwybitniejszym dokonaniem N. była liryka - gł. refleksyjna, często posługująca się formą listu poet. (dyskursywność), prawie pozbawiona tematyki intymnej. Słabsze były dramaty. Ich bohaterowie mieli "postaciować idee", stąd wątłość akcji, brak wyrazistych charakterów oraz dominacja dialogów i zdarzeń o znaczeniach parabolicznych. Gł. problemem twórczości N. było istnienie człowieka w historii i w społeczeństwie. Myśląc o człowieku jako indywiduum i jako o części wspólnoty chrześc., przyznawał mu wyższe miejsce w swoim systemie etycznym. Idealny wzorzec osobowości ludzkiej, czyli tzw. Człowieka Wiecznego, widział w Chrystusie (połączenie boskości i człowieczeństwa, ducha i materii). Nie akceptował podporządkowywania praw jednostki racjom nadrzędnym (wbrew romantyzmowi). Uważał, że idea ofiary zniszczyła kolejne pokolenia Polaków - w liście do J. B. Zaleskiego (II 1852) pisał, że w Polsce ważniejsze jest "umieć stracić wszystko dla sprawy" niż "wszystko zyskać dla sprawy. I dlatego jest popiół". Romant. idei zemsty przeciwstawił etykę chrześc. (Zwolon, 1848; Krakus i Wanda, 1851).
Dobro i miłość chciał uczynić zasadą codziennego życia. Pojęciu narodu przeciwstawił kategorię społeczeństwa zbudowanego na dobru, pięknie i pracy, podniesionej do rangi patriotycznego obowiązku. W wierszu Moja ojczyzna (1861) dawał pierwszeństwo ojczyźnie ludzkiej przed narod. Pozostawał jednak krytyczny wobec społeczeństwa pol. ("Człowiek w Polaku jest karzeł", "naród wielki, społeczeństwo żadne"). Podziały klasowe i majątkowe uważał za przyczynę słabości jego i kultury narod. (szlachcic - potencjalny odbiorca sztuki - pozostaje na nią obojętny). Ważną częścią spuścizny N. jest kilkutomowy zbiór listów o dużej wartości poznawczej i lit., mający charakter korespondencji lit. - nosi znamiona myślenia poety (problemy podejmowane w utworach, skłonność do dyskursu, paraboli, uogólniania, brak tematyki intymnej). N. był w swojej epoce twórcą mało znanym i prawie nie wydawanym. Ogłosił drukiem zaledwie kilka broszur, wierszy, poemat Promethidion (1851), cykl odczytów O Juliuszu Słowackim (1861) i jedyny tom Poezji (1863). Wynikało to z łamania przez poetę przyzwyczajeń czytelnika: w romantyzmie wyżej ceniono dramat niż lirykę, ironię przeciwstawiano szczerości uczuć i uważano za przejaw ulegania wpływom franc., parabolę i alegorię wiązano wyłącznie z gat. dydaktycznymi. Zdaniem A. Witkowskiej jego klęska była "porażką radykalnego awangardysty". Twórczość N. odkrył modernizm. Z. Przesmycki (Miriam) wydrukował rękopisy poety i przygotował wyd. dzieł wszystkich (nie doszło do skutku, gdyż wybuchła I wojna śwatowa). Modernizm uznał N. za swego duchowego patrona (stworzył mit "poety przeklętego", odrzuconego). Wydania 11-tomowego Pism wszystkich N. dokonał J. W. Gomulicki.
- Cyprian, tego Cypriana, o Cyprianie;...
- CYPRIAN, Pochodzenia greckiego,...
- Norwid Cyprian Kamil, (1821-83)