(1948)
powieść J. Andrzejewskiego drukowana początkowo w "Odrodzeniu" jako Zaraz po wojnie, ostateczna wersja tytułu zaczerpnięta została z wiersza C. Norwida Za kulisami. Konflikt polit. u progu budowania nowego państwa pol. po zakończeniu II wojny uosabiają w powieści dwaj bohaterowie - sekretarz partii Stefan Szczuka i młody żołnierz AK Maciek Chełmicki. Obraz społeczeństwa Ostrowca jest modelem społeczeństwa pol., w którym w powojennej rzeczywistości rysowały się różne grupy i postawy - i tak dość karykaturalnie przedstawione zostało ziemiaństwo w osobach Puciatyckich i Teleżyńskich; tragiczne pokolenie Kolumbów, członków AK reprezentują Maciek Chełmicki i Andrzej Kossecki; do generacji młodych, skażonych wojennym zabijaniem należą Alek Kossecki i Jurek Szretter; myślenie karierowiczów prezentują Święcicki i Drewnowski; ideologię partyjną propagują Szczuka i Podgórski; dramaty ludzi zagubionych w czasie wojny, gotowych dla przeżycia zaprzedać wyznawane zasady uosabia przedwojenny sędzia Antoni Kossecki; wygodnego życia poszukują Weychert, Pieniążek i Pawlicki. Przedstawiciele wszystkich orientacji i postaw życiowych spotykają się na wieczornym bankiecie w miejscowym hotelu "Monopol", w migawkowych rozmowach, wraz z upływem nocy odsłaniają swoje prawdziwe twarze, by w końcowej scenie poloneza niczym w "chocholim tańcu" ostatecznie ujawnić fałsz, zaślepienie i niemoc. Tragizm pokolenia Kolumbów obrazuje postać gł. bohatera, przybył do Ostrowca wykonać zadanie, ale spotkanie z Krystyną uświadamia mu potrzebę miłości, domu, zwyczajnego życia, postanawia zerwać z organizacją po zabiciu sekretarza partii, ginie w odruchowej ucieczce od kul wojskowego patrolu. Zamierzony przez Andrzejewskiego realizm prezentowania postaci i racji nosi jednak znamiona tendencyjności, reprezentanci marksistowskiej ideologii mają wyłączność na słuszność argumentów i sprawiedliwość sądów, wiele gorzkiej prawdy o pol. rzeczywistości powojennej zostało po prostu zniekształconej lub pominiętej. Z dużym uproszczeniem przedstawiony został także dylemat moralny byłego sędziego Kosseckiego, czytelnik nie ma możliwości osądu ofiary, która stała się katem dla innych, jednoznacznie oceniają go partyjni sekretarze nazywając "bankructwem drobnomieszczucha". W 1958 r. A. Wajda przeniósł powieść na ekran.
- popiół, wiadro szarego popiołu,...
- Andrzejewski Jerzy, (1903-83)
- Wajda Andrzej, (ur. 1926)