(1791-1866)
powieściopisarz i publicysta. Pochodził z rodziny magnackiej. Z domu wyniósł kult przeszłości i tradycji szlacheckiej. Uczestnik kampanii 1809 r. Członek masonerii, organizator loży Orzeł Biały w Petersburgu. Podczas jednej z licznych podróży poznał w Odessie A. Mickiewicza (1825), wziął udział w wycieczce na Krym. W l. 1840-50 współpracował z "Tygodnikiem Petersburskim" i przewodził grupie lit., tzw. koterii petersburskiej. W 1850 r. zamieszkał w Warszawie; został - ku oburzeniu rodaków - urzędnikiem do specjalnych poruczeń przy I. Paskiewiczu. W 1851 r. założył, subsydiowany przez rząd carski, "Dziennik Warszawski", przy którym skupił grupę wybitnych pisarzy. W 1856 r. osiadł w dobrach cudnowskich. W Mieszaninach obyczajowych (1841-43) wyłożył poglądy na kulturę. W lit. romant. cenił jej zainteresowanie przeszłością, ale zarzucał wytyczanie narodowi błędnej drogi. Był przekonany, że kultury narod. rosną, a potem giną (np. Grecja i Rzym) - ten proces dokonuje się w Polsce. Za nieuniknione uważał wchłonięcie kultury pol. przez silniejszą - rosyjską. Wkładem pol. w kulturę ros. miała być tradycja szlachecka - bronił jej jako źródła odrębności i oryginalności lit. pol. Swój program polit. określił w Wędrówkach umysłowych (1851). Uznając religię za jedyną podstawę życia społ., twierdził, że Opatrzność wyznaczyła każdemu narodowi jego zadania. Ich realizacja dokonuje się przez przechowanie nieskażonej tradycji (w Polsce strzegą jej arystokracja i szlachta), a nie przez zmiany - postęp (rozwój) uważał za przejaw sprzeciwiania się woli Boga. Poglądy Rz. budziły oburzenie Polaków - uznano go za krańcowego konserwatystę, a nawet zdrajcę narodu. Debiutem lit. Rz. było arcydzieło pamiętnikarstwa Pamiątki Soplicy. Potem napisał wiele słabych powieści w typie romansu hist. o ambicjach poznawczych. W Listopadzie (1845-46) i Zaporożcu (1854), których akcja rozgrywa się w XVIII w., utrwalił stan świadomości przeciętnego szlachcica. Biografie bohaterów uzupełnił obszernymi przypisami - efekt hist. zainteresowań Rz., autora nie wydanej w całości Historii cywilizacji ludzkiej. Choć deklarował obiektywizm, przedstawił Stanisława Augusta i jego dwór jako ludzi bez zasad moralnych. Gloryfikował natomiast konfederatów barskich (Listopad). Inne utwory Rz. to: powieść hist. Zamek krakowski (1847-48) - akcja w XVI w., Rycerz Lizdejko (1851-52) - akcja w XVII w., Pamiętniki Bartłomieja Michałowskiego (1856-57) - pastisz, długo uchodzący za autentyk z epoki saskiej, Niebajki (1850-51) - zbiór opowiadań, Paź złotowłosy (1853) - utwór o tematyce fantastyczno-alegor.