termin wprowadzony przez A. Brcknera na określenie twórczości anonimowych humorystów pochodzenia plebejskiego z końca XVI i 1. poł. XVII w. Zrodziła się w opozycji do oficjalnej dworskiej kultury oraz praw i obyczajów świata feudalnego. Wyrażała plebejski sposób widzenia rzeczywistości, z przekorą konstruowała "świat na opak". Drwiła z obowiązujących norm i zasad, konfrontując je z doświadczeniami ludu. Prowokacyjnie chwaliła łotrostwo, złodziejstwo, pijaństwo. Jej rozwój zaczął się od komedii (tzw. komedia sowizdrzalska). Anonimowa Wyprawa plebańska (1590) kpiła z postanowień zjazdu w Łęczycy (1589), zobowiązujących duchowieństwo do uzbrojenia i wyprawienia na wojnę jednego pachołka. Źródłem komizmu staje się zachowanie bohaterów chcących sprostać nowej dla nich sytuacji. Parobek o imieniu Albertus na stałe zagościł w lit. Kolejne: Albertus z wojny (1596) i Komedia rybałtowska nowa (1625) wraz z Wyprawą... tworzą grupę tzw. albertusów. Inne znane komedie s. to: Peregrynacja Maćkowa (1612), wykorzystująca gwarę mazurską, i Nędza z Biedą z Polski idą (1624). Patronem l. s. stał się Sowizdrzał, a jej źródła to: plebejska lit. średniow. i renes. oraz średniow. lit. rybałtowska. Za najwybitniejszego poetę s. uważa się Jana z Kijan. L. s. chętnie posługiwała się parodią, np. psalmu, modlitwy, kazania, listu, peregrynacji, sięgała po fraszkę i facecję. Stworzone w niej sytuacje wykorzystali anonimowi pisarze jezuiccy do rozprawy z innowiercami. Poetyka "świata na opak" wywarła wpływ na humorystykę XVII w., m.in. na twórczość W. Potockiego, Ł. Opalińskiego, S. Lubomirskiego. Wykorzystywali ją także pisarze XX w., np. J. Tuwim, A. Słonimski, K. I. Gałczyński, S. Mrożek.
- SOWIZDRZALSKA LITERATURA, anonimowe utwory z końca...
- literatura sowizdrzalska zwana inaczej literaturą rybałtowską, nurt barokowej lit. plebejskiej...
- BAROKU LITERATURA, powstały we Włoszech...