(1897)
powieść S. Żeromskiego zawierająca wiele wątków autobiograficznych. W dziejach gł. bohatera Marcina Borowicza można odnaleźć historię autora, który odbył podobną edukację: od wiejskiej szkoły w Psarach do kieleckiego gimnazjum. Miejscem zdarzeń jest Kielecczyzna, rodzinna wieś Borowicza Gawronki, pierwsza szkoła w Owczarach, gimnazjum w pobliskim miasteczku Klerykowie. Gł. bohater jest synem ubogiego szlachcica ze wsi Gawronki, uczestnika powstania styczniowego, rozpieszczany przez matkę okazuje się chłopcem o słabej woli i braku samodzielności w myśleniu. Ulega w pierwszych latach nauki gimnazjalnej zabiegom rusyfikacyjnym inspektora Zabielskiego i dopiero spotkanie z nowo przybyłym do klasy uczniem radykalnie zmienia jego sposób myślenia i zachowania. Do Klerykowa zostaje karnie przeniesiony z Warszawy Bernard Zygier, jego odważnie wypowiadane poglądy polit. i znajomość pol. lit. zmieniają dotychczasowy sposób myślenia klerykowskiej młodzieży. Punktem zwrotnym w sposobie traktowania lekcji jęz. pol. staje się jego recytacja Mickiewiczowskiej Reduty Ordona, wyzwalając wśród uczniów zainteresowanie rodzimą lit. Znaczącą postacią jest również Andrzej Radek, syn fornala dworskiego wychowany w nędznych czworakach w Pajęczynie, który dzięki pomocy wiejskiego nauczyciela Paluszkiewicza rozpoczyna naukę i konsekwentnie kończy kolejne jej etapy. Powieść obrazuje stosowane w szkołach Królestwa Polskiego zabiegi rusyfikacyjne, mające na celu wynarodowienie młodzieży pol. Gorliwym rusyfikatorem okazuje się Wiechowski, nauczyciel wiejskiej szkoły w Owczarach; żadnego autorytetu nie mają nauczyciele polscy w Klerykowie, są jedynie posłusznymi wykonawcami wszelkich zarządzeń władz szkolnych (Sztetter, Leim, Nogacki), usłużnym donosicielem jest Majewski. Do różnorodnych metod posuwają się nauczyciele ros. (dyrektor Kriestoobriadnikow, inspektor Zabielski, historyk Kostriulew) starając się zjednywać sympatię uczniów bardziej podatnych na wpływy lub ukazywać atrakcyjność kultury ros. przy świadomym przemilczaniu informacji o pol. Przedstawione w powieści zdarzenia obrazują akcję wynaradawiania szkół, która przybrała na sile od 1879 r., gdy kuratorem okręgu szkolnego został Apuchtin. Powieść Żeromskiego obrazuje proces dojrzewania patriotycznego klerykowskiej młodzieży, która pod wpływem Zygiera organizuje literackie dyskusje "na Górce" u Gontali, coraz śmielej przeciwstawia się próbom rusyfikacji, w efekcie zabiegi nauczycieli okazują się symboliczną "syzyfową pracą". Utwór dokumentuje ważne zjawiska epoki: bierność i lojalizm mieszczaństwa, nędzę chłopa, budzącą się świadomość młodzieży.
- syzyfowa praca, ‘sprawdzian’
- sprzęty do syzyfowych prac, ‘szczotki, ścierki,...
- BACHLEDA-CURUŚ, Alicja (ur. 1983)