(1912)
powieść S. Żeromskiego stanowiąca ostatnią część zamierzonego cyklu hist., zaczynającego się od Popiołów. Autor powraca w utworze do historii powstania styczniowego, odtwarza epizod związany z bitwą pod Małogoszczą znany mu z rodzinnych przekazów, dwór w Rudzie Zajączkowskiej przetwarza w powieści w Rozłogi, ciotkę Józefatę Saską nazywa Rudecką, mieszkająca tam krewna Aniela Lubowiecka opiekująca się powstańcem Janem Pałubińskim to Salomea Brynicka i Józef Odrowąż, a parę kilometrów od pola bitwy płynąca Łośna zostaje tytułową wierną rzeką; osobiste elementy decydują o podtytule powieści. Książka łączy dwa wątki: historyczny, zawierający opisy dramatu powstańców - zdezorganizowane oddziały, rozbite rodziny, nieustanne ucieczki i ukrywanie się (Rudeccy, Antoni Brynicki, Hubert Olbromski, Józef Odrowąż), i miłosny, w którym wielkie uczucie ubogiej szlachcianki Brynickiej do uratowanego przez nią powstańca, księcia Odrowąża nie może być zaakceptowane przez jego matkę z powodu różnego statusu społ. Ważnym elementem powstańczego obrazu jest stosunek chłopstwa do tego zrywu, początkowo wrogi (wyśmiewają, a nawet chcą zadenuncjować rannego Odrowąża), później wspierający (świadomie nie znajdują zatopionych przez Olbromskiego w rzece dokumentów powstańczych). Szczególną rolę odgrywa w powieści rzeka: łączy w całość dwa wątki, obmywa rany księcia Odrowąża po bitwie, kryje rządowe dokumenty powstańcze, jest powiernicą dramatu Salomei po rozstaniu z ukochanym, otrzymuje miano wiernej. W zapisie ważnych treści na uwagę zasługują związek losów człowieka z przyrodą, naturalizm opisu klęski i śmierci, emocjonalne nacechowanie osobistych przeżyć bohaterów. Ekr. w reż. T. Chmielewskiego 1983.
- KLECHDA, podanie ludowe związane...