(1864-1925)
pisarz, publicysta i dramaturg. Współtwórca i pierwszy prezes ZZLP (1920), założyciel pol. oddziału PEN Clubu. Uczeń Kieleckiego Miejskiego Gimnazjum, które opisał później w Syzyfowych pracach, gdzie patronem jego pierwszych prób lit. był polonista A. G. Bem. Trudna sytuacja materialna po wczesnej śmierci rodziców i kłopoty zdrowotne uniemożliwiły ukończenie nauki, nie uzyskał matury, szybko też przerwał studia w Szkole Weterynaryjnej, zamieszkał w Nałęczowie i utrzymywał się z korepetycji. W 1892 r. odbył pierwsze podróże zagraniczne, po raz pierwszy krótko przebywał na kuracji w Zakopanem, ożenił się i objął posadę zastępcy bibliotekarza w Muzeum Narod. Pol. w Rapperswilu (w Szwajcarii), poznał tam wielu emigracyjnych działaczy społ. i polit., po powrocie (1897-1903) pracował w Bibliotece Ordynacji Zamoyskich w Warszawie. Pisarstwo długo nie dawało mu zabezpieczenia, dopiero wydanie Popiołów stworzyło niezależność materialną. Twórczość lit. rozpoczął Opowiadaniami (1895), m.in. Doktor Piotr, Zmierzch, Ananke, Siłaczka oraz Rozdziobią nas kruki, wrony (1895). Tematyka wyrażała niepokoje moralno-społ. spowodowane krzywdą i zacofaniem, ukazywała problem obowiązku i wyboru moralnego w kreacji bohaterów walczących ze złem, ich męstwo w walkach niepodległościowych. Narodziny świadomości społ. i niepokoje światopoglądowe młodego pokolenia, przyjaźnie i pierwsze miłości są zobrazowane w powieści Syzyfowe prace (1897). Z dużym uznaniem spotkała się jego powieść Ludzie bezdomni (1899), będąca prezentacją nowej prozy i ukazująca realia pol. życia. Znaczenie Ż. w lit. potwierdziła powieść hist. z czasów napoleońskich Popioły (1904), oba utwory określają główne tendencje tematyczne twórczości, tragizm jednostki w jej walce ze złem. Polskie dramaty walk o niepodległość to temat noweli Echa leśne (1905) oraz opowieści Wierna rzeka (1912). Ważną pozycją w twórczości Ż. jest proza poet. o tematyce historiozoficznej, m.in. Sen o szpadzie (1905), Duma o hetmanie (1907), oraz poematy prozą, m.in. Wisła (1918) i Puszcza jodłowa (1925). Pisze także dramaty, m.in. Róża (1909), Ponad śnieg bielszym się stanę (1921), Turoń (1923), Uciekła mi przepióreczka (1924). Kolejne powieści Ż. to społ.-obycz. o złu tkwiącym w człowieku Dzieje grzechu (1908), współczesna autorowi Uroda życia (1912), trylogia Walka z szatanem (1916-19) oraz rozrachunek z nadziejami wynikającymi z uzyskanej niepodległości państwa Przedwiośnie (1924). W ostatnim okresie twórczości ukazały się bogate zbiory publicystyki, m.in. Początek świata pracy (1919), Snobizm i postęp (1923), Bicze z piasku (1925), wydarzeniem lit. stały się Dzienniki 1882-1891 (t. 1-3, 1953-56). Typowany do Nagrody Nobla w 1924 r., stracił szansę m.in. wskutek wrogich głosów niem. po opublikowaniu cyklu o pol. dziejach walki o dostęp do morza Wiatr od morza (1922).
- Żeromski Stefan, pseud. Maurycy Zych, Józef Katerla, (1864-1925)