Niezależny Samorządny Związek Zawodowy S.
ruch społeczno-polityczny w Polsce, formalnie związek zawodowy; pojawiła się na fali żywiołowych strajków, zapoczątkowanych VII 1980 na Lubelszczyźnie (nieliczne zakłady pracy), a masowych VIII 1980 na Wybrzeżu Gdańskim i Szczecińskim; strajkujący obok szeregu żądań o charakterze ekonomicznym (płace, mieszkania) postulowali reformy polit. zmierzające do przełamania monopartyjnego systemu rządów, najważniejszą z nich było żądanie zalegalizowania niezależnych (w domyśle - od partii) związków zawodowych; po zawarciu porozumień sierpniowych (Gdańsk, Szczecin, Jastrzębie - 30, 31 VIII, 3 IX), obejmujących również zgodę na działanie niezależnych związków zawodowych, 17 IX 1980 podjęto decyzję utworzenia ogólnopolskiego, jednolitego związku o nazwie S.; mimo oporu władz próbujących osłabić samodzielność powstającej organizacji (spory o umieszczenie w statucie zapewnienia o "kierowniczej roli partii", o przestrzeganie konstytucji PRL itd.), 10 XI 1980 związek zarejestrowano; organizacje związkowe utworzono we wszystkich większych przedsiębiorstwach i instytucjach (poza milicją i wojskiem); 1981 liczba czł. S. oscylowała wokół 9-10 mln (80% zatrudnionych w przedsiębiorstwach państwowych), wstępowali do niej także rozczarowani do praktyk ustrojowych czł. partii; S. przyjęła strukturę regionalno-zakładową (a nie branżowo-zakładową, jak to bywa w związkach zawodowych); powołano także sekcje branżowe oraz tzw. Sieć (organizacji zakładowych ok. 200 wielkich przedsiębiorstw) z zadaniem szybkiej mobilizacji w sytuacjach konfliktowych, wymagających strajków, wystąpień publicznych itd.; najliczniejsze regiony powstały na Górnym Śląsku (1,4 mln), Mazowszu i Dolnym Śląsku (po 900 tys. czł.); zgodnie ze statutem najwyższą władzą stał się zjazd delegatów, a władza wykonawcza, zw. Krajową Komisją Porozumiewawczą, IX 1981 przeksztaciła się w Komisję Krajową; od początku przew. S. był L. Wałęsa, robotnik Stoczni Gdańskiej i 1980 przywódca strajku na Wybrzeżu; gł. wówczas działacze: Z. Bujak, A. Celiński, W. Frasyniuk, M. Gil, A. Gwiazda, Z. Janas, M. Jurczyk, B. Lis, A. Rozpłochowski, J. Rulewski, A. Walentynowicz; zaczęto wydawać tygodnik "S." (red. nacz. T. Mazowiecki). Opór władz partyjnych przeciwko reformom powodował szybką radykalizację ruchu (popieranego m.in. przez Episkopat, stowarzyszenia twórcze i naukowe); od początku - także w roli ekspertów - z S. współpracował KSS KOR, Ruch Młodej Polski, "Znak" i in. Nie przygotowane do przeprowadzenia reform władze, naciskane przez przywódców państw sąsiednich, by "zrobiły porządek" (od czego uzależniano np. pomoc ekon. - rzeczywiście niezbędną w sytuacji totalnego krachu gospodarki), po szeregu czasem tylko propagandowych gestów porozumiewawczych, jesienią 1981 usztywniły stanowisko, a 13 XII 1981 wprowadziły stan wojenny, m.in. delegalizując S. (formalnie X 1982, wcześniej zawieszona); kilka tys. działaczy S. internowano (często w sposób przypadkowy), strajki spacyfikowano (również używając broni palnej - kopalnia "Wujek" w Katowicach), podjęto działania zastraszające (rewizje, przesłuchania, różnego rodzaju represje); S. podjęła odbudowę swoich struktur w konspiracji, prowadziła akcje uliczne i demonstracje (najb. masowe V i VIII 1982), wydawała podziemne czasopisma, podejmowała próby nadawania krótkich audycji podziemnego radia, a nawet zakłócenia programu tv przez ukryte nadajniki; powstał bogaty ruch wydawniczy, z siecią kolportażu książek i gazet; stopniowo poszerzano zasięg zebrań półpublicznych, od początku znajdujących schronienie w kościołach; postawa kierownictwa związku powodowała coraz szersze uznanie międzynar.: 1983 pokojowa nagroda Nobla dla L. Wałęsy, 1986 przyjęcie S. do chrześc. Światowej Konfederacji Pracy i Międzynar. Konfederacji Wolnych Związków Zawodowych, wsparcie finansowe z zagranicy; z czasem aktywność szerokich rzesz związkowców osłabła (w 2. poł. lat 80 L. Wałęsa przyznawał się do braku wpływu na strajkujących, np. na Śląsku); równocześnie oczyszczenie aparatu partyjnego z najbardziej konserwatywnych przedstawicieli oraz zmiany polit. w ZSRR wprowadzone przez M. Gorbaczowa, uczyniły możliwą próbę głębokich reform w Polsce, do czego doszło w wyniku wielomiesięcznych rokowań Okrągłego Stołu, przy którym nieformalną reprezentację S. stanowił Komitet Obywatelski przy Przewodniczącym NSZZ S. Ponowna legalizacja S. nastąpiła IV 1989 (przew. L. Wałęsa, od 1990 M. Krzaklewski), czemu towarzyszył podobny akt wobec NSZZ Rolników Indywidualnych S. (przew. J. Ślisz); radykalni działacze S., nie uznający ponownej legalizacji związku, założyli S. 80, o znacznych wpływach w niektórych środowiskach wielkoprzemysłowych (przew. M. Jurczyk). Pozycję polit. S umocniły VI 1989 zwycięskie wybory do Sejmu i Senatu, co pozwoliło na powołanie "rządu solidarnościowego" (premier T. Mazowiecki); duże zaangażowanie kolejnych ekip przywódców S. w politykę przyniosło spadek aktywności związkowej i liczby czł. (1996 - 1,5 mln); dzisiejszą strukturę tworzy 37 regionów (najw. Śląsko-Dąbrowski, Małopolska, Mazowsze, Dolny Śląsk, Gdańsk) i 16 sekretariatów branżowych, dzielących się na 90 sekcji krajowych (najw. to górnictwo i energetyka, metalowcy, służba zdrowia, nauczyciele); na czele Komisja Krajowa licząca ok. 100 czł., której organem wykonawczym jest 15-osobowe Prezydium; afiliowana przy Eur. Konfederacji ZZ, Międzynar. Konfederacji Wolnych ZZ i Świat. Konfederacji Pracy; członkowie S. płacą składki w wys. 1% wynagrodzenia; z tego 60% pozostaje w organizacjach zakładowych, 25% w dyspozycji Regionów, 10% - Komisji Krajowej, 5% odkładane jest na fundusz strajkowy.I 1997 związek z inicjatywy M. Krzaklewskiego zał. koalicję Akcję Wyborczą Solidarność (skupiającą szereg partii prawicowych i centroprawicowych), która IX 1997 wygrała wybory parlamentarne; 2002 M. Krzaklewskiego zastąpił na stanowisku przewodniczącego S. Janusz Śniadek; na koniec 2004 liczba czł. wynosiła 707 tys. (OPZZ wykazywało 650 do 733 tys. czł.); łącznie co siódmy Polak należy do związków zawodowych, gdy tymczasem w Finlandii, Austrii, Danii należy do nich ponad 80% osób czynnych zawodowo, w Szwecji - 87%, w Belgii - 59,3; w 25. rocznicę podpisania porozumień sierpniowych Parlament Europejski ustanowił 31 sierpnia Dniem Wolności i Solidarności w krajach UE ("jako doniosłej chwili w kształtowaniu się europejskiej przestrzeni publicznej").
STRZELECKI, KUŁAKOWSKI, GWIAZDA, WUJEC, ŁOPUSZAŃSKI, KULESZA, , ONYSZKIEWICZ, KUROŃ, NAŁĘCZ Tomasz
- solidarność, (= współdziałanie),...
- SOLIDARNOŚĆ, Partia Robotnicza Solidarność...
- SOLIDARNOŚĆ, forma zobowiązania,...