społeczne organizacje masowe zrzeszające na zasadach dobrowolności pracowników najemnych wg zawodów, dziedzin produkcji lub regionu w celu obrony ich wspólnych interesów ekon. i społ., a także prowadzenia działalności oświatowej, kult. i wychowawczej; dobrowolność przynależności oznacza, iż nikt nie może ponosić szkody z tytułu przynależenia bądź nieprzynależności do z.z. (tylko w USA i W. Brytanii istnieją instytucje uzależniające przyjęcie do pracy od przynależności do określonego z.z.); organizacją normującą w umowach międzynar. podstawy prawne statusu z.z. jest powołana 1919 Międzynar. Organizacja Pracy (MOP), zrzeszająca przedstawicieli rządów, pracodawców i pracowników najemnych; zasady działania z.z. określają również wewn. prawa państw (konstytucje, ustawy, porozumienia między z.z. i organizacjami pracodawców); do gł. praw z.z. należą: prawo do strajku stosowane jako środek ostateczny (podlegające podmiotowym i przedmiotowym ograniczeniom w ustawach lub układach zbiorowych), opiniowanie polityki społ. i gosp. państwa, w wąskim zakresie współudział w zarządzaniu zakładem pracy. Pierwsze kluby zawodowe, związane z rozwojem przem. i wyodrębnieniem klasy wolnych pracowników najemnych, powstawały w XVIII w. w W. Brytanii, niejednokrotnie działały nielegalnie lub półlegalnie; pierwsze z.z. organizowano na zasadzie cechowej, np. z.z. piekarzy, tkaczy, drukarzy; wkrótce ruch z.z. rozwinął się też we Francji, Niemczech i USA; na przestrzeni dziejów z.z. szukały podstawy w ideach socjalizmu, syndykalizmu, liberalizmu, chrześc. nauce społ. czy komunizmie; zakaz zrzeszania się w z.z. zniesiono 1869 w Niemczech, 1870 Austrii, 1884 Francji, 1906 Rosji, 1935 USA; zgodnie ze światową tendencją powstające lokalnie z.z. zaczęły się łączyć w ogólnokrajowe związki poszczególnych branż, a później struktury międzyzwiązkowe (np. utworzony 1833 w W. Brytanii Krajowy Związek Związków Zawodowych); u schyłku XIX w. powoływano międzynar. sekretariaty zawodowe poszczególnych branż, 1903 utworzono Międzynar. Sekretariat Związków Zawodowych (przekształcony w Międzynar. Federację Związków Zawodowych). Po 1919 powstawały międzynarodówki zawodowe skupiające z.z. określonej orientacji polit., np. 1919 Międzynarodówka Amsterdamska, skupiająca socjalistyczne z.z., 1920 Międzynar. Konfederacja Chrześc. Związków Zawodowych, 1921 Czerwona Międzynarodówka Związkowa, skupiająca komunistyczne z.z., 1922 Międzynarodówka Anarchistyczna. Po II woj. świat. większość z.z. weszła w skład Światowej Federacji Związków Zawodowych, 1949 powołano Międzynar. Konfederację Wolnych Związków Zawodowych odcinającą się od orientacji komunistycznej; Międzynar. Konfederację Chrześc. Związków Zawodowych przekształcono 1968 w Światową Konfederację Pracy; po transformacji systemowej w Europie środk.-wsch. większość czł. opuściła szeregi Światowej Federacji Związków Zawodowych.
- związki zawodowe, masowe, dobrowolne organizacje...
- związki zawodowe, organizacje skupiające...
- wolne związki zawodowe, poprzedzające "Solidarność"...