instytucja państwowa mająca za zadanie zdobywanie i analizowanie tajnych informacji dotyczących polityki, wojskowości i gospodarki innych państw; również informacje dostępne publicznie znajdują się w polu zainteresowania w. (biały wywiad - analiza prasy i publikacji); do zadań w. należy także inwigilowanie zorganizowanych grup przestępczych i terrorystycznych zagrażających porządkowi prawnemu państwa, a w warunkach konfliktów międzypaństwowych - prowadzenie działań dezinformacyjnych, dywersyjnych i sabotażu; działania w. prowadzone są przez sieć agentów nadzorowanych przez rezydenturę działającą w danym kraju, kierowaną z kolei przez centralę; zadaniem centrali jest planowanie działań w., nadzór nad rezydenturami oraz analizowanie i weryfikowanie informacji dostarczanych przez agentów i biały w.; do najważniejszych organizacji wywiadowczych we współcz. świecie należą: amerykańska CIA (Central Intelligence Agency = Centralna Agencja Wywiadowcza), wspomagana przez w. wojskowy DIA (Defence Intelligence Agency = Agencja Wywiadu Obronnego); radziecka KGB (Komitiet Gosudarstwiennoj Biezopasatnosti = Komitet Bezpieczeństwa Państwowego), ob. przekształcona w służbę wywiadowczą Federacji Rosyjskiej i wspomaganą przez w. wojskowy GRU (Gławnoje Razwiedywatielnoje Uprawlenije); brytyjska Intelligence Service, izraelski Mosad i Shin Bet, francuska DGSE (Direction Générale de la Sécurité Extérieure), niemieckie BND (Federalna Służba Informacyjna = Bundesnachrichtendienst) i - przed zjednoczeniem Niemiec - NRD-owskie STASI; w Polsce działały Wojskowe Służby Informacyjne (WSI), obecnie Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencja Wywiadu; w. znany był już w starożytności, rozwinął się w okresie wojen napoleońskich, wielkie znaczenie uzyskał w XX w. (do czego przyczyniły się I i II woj. świat. oraz zimna wojna); do najsłynniejszych akcji wywiadowczych obecnego stulecia należą m.in.: zabójstwo arcyksięcia Franciszka Ferdynanda (28 VI 1914) dokonane przez G. Principa z organizacji Czarna ręka przygotowane przez pułkownika D. Dimitrijeviča z wywiadu serbskiego; działalność "Fräulein Doktor" E. Schragmüller, która rozpracowała m.in. system francuskich umocnień obronnych na rzecz wywiadu niemieckiego w czasie I woj. świat.; rozpracowanie przez Anglików niemieckich tajnych kodów, co w znacznej mierze przyczyniło się do przystąpienia USA do I woj. świat.; rozpracowanie planów wojskowych III Rzeszy przez rotmistrza J. Nałęcz-Sosnowskiego z wywiadu polskiego; działalność tzw. Czerwonej orkiestry w III Rzeszy i okupowanej Europie Zach. na rzecz NKWD; działalność radzieckiego agenta R. Sorge, który m.in. podał Stalinowi dokładną datę napaści Hitlera na ZSRR; zwerbowanie przez w. radziecki G. Burgessa, D. Macleana, a zwł. Kima Philby'ego (wysocy urzędnicy bryt. instytucji wywiadowczych); operacja "Overlord" (lądowanie wojsk alianckich w Normandii poprzedzone było działaniami w. sugerującymi inne miejsce inwazji); zlikwidowanie przez Mosad organizacji , odpowiedzialnej za zamordowanie izraelskich sportowców na olimpiadzie w Monachium 1972; wywiezienie z Moskwy tajnego współpracownika O. Gordijewskiego przez MI-6; kierowana przez CIA działalność wywiadowcza pułkownika R. Kuklińskiego.
WYWIAD
Nauki społeczne i humanistyka
KONFIDENT, SŁUŻBA BEZPIECZEŃSTWA, INWIGILACJA, URZĄD OCHRONY PAŃSTWA, NARODOWA AGENCJA BEZPIECZEŃSTWA, ENIGMA, SZYFR, LAWRENCE, FOTOGRAFIA LOTNICZA