organizacja polityczna zrzeszająca Polaków w ZSRR; utworzony III 1943 (za zgodą Stalina) z inicjatywy pol. działaczy komunistycznych z W. Wasilewską na czele (po ewakuacji armii gen. Andersa na Bliski Wschód); w myśl koncepcji Stalina stanowił etap przygotowawczy do przejęcia władzy w powojennej Polsce; VI 1943 na zjeździe założycielskim w Moskwie wysunął hasła (Deklaracja ideowa ZPP) walki zbrojnej z Niemcami, bliskiego sojuszu z ZSRR, potrzebę reform społ. w powojennej Polsce, zmiany granicy wsch. Polski wg koncepcji ZSRR; władze RP na uchodźstwie zostały uznane za nielegalne; obok Wasilewskiej do władz weszli: Z. Berling, W. Sokorski, S. Skrzeszewski, S. Jędrychowski, B. Drobner, A. Witos, 1944 dokooptowano J. Sztachelskiego i A. Zawadzkiego; V 1943 z inicjatywy ZPP przystąpiono w ZSRR do organizowania pol. jednostek wojskowych, niezależnych od rządu na uchodźstwie Pierwszej Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki, 1944 Armii Polskiej; rozwinięto szeroką działalność oświat.-kult. i socjalną (pol. szkoły, sierocińce, domy opieki społ. nad starcami i inwalidami, własne wydawnictwo, radiostacja, tygodnik "Wolna Polska"); w wyniku starań ZPP przesiedlono 60 tys. Polaków z terenów płn. (gdzie byli osiedleni przymusowo) na obszary Rosji centralnej i płd.; 1944 ZPP uznał zwierzchnictwo Krajowej Rady Narodowej (KRN), współtworząc Pol. Komitet Wyzwolenia Nar. (PKWN) i Rząd Tymczasowy RP; po wojnie nadzorował akcję przesiedlania obywateli pol. (Polaków i Żydów) z ZSRR do Polski, którą objęto ok. 0,5 mln osób; w maju 1945 liczył ok. 60 tys. czł.; decyzją KRN rozwiązany VII 1946.
- Związek Patriotów Polskich, (ZPP)