główny gatunek prozy epickiej (obok noweli i opowiadania); w tradycyjnym rozumieniu utwór narracyjny, fabularny, wielowątkowy, wszechstronnie prezentujący bohaterów na rozległym tle społ.-obyczajowym lub hist., w określonym czasie i przestrzeni. W znaczeniu szerszym (zgodnie z poetyką opisową) gł. wyznacznikami struktury p. są: narracja, świat przedstawiony prezentowany przez narratora, bohaterowie i wydarzenia, których są uczestnikami, związane z określonym czasem i przestrzenią, tworzące fabułę (układ zdarzeń świata przedstawionego) w określonych związkach przyczynowo-skutkowych, w określonym języku i stylu lit. P. jako samodzielny (w rozumieniu nowożytnym) gatunek prozy narracyjnej wykształcił się w poł. XVIII wieku, np. w Polsce pierwsze p. pisał I. Krasicki: Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776) i Pan Podstoli (1778). P. oświeceniowe powstawały w wielorakich związkach z wzorami obcymi (szczególnie ang.), służącymi inspiracją w zakresie kompozycji, typu narracji (np. list, znaleziony rękopis, pamiętnik); struktury językowo-stylistycznej, czasowo-przestrzennej, przestrzegającej chronologii wydarzeń w kreowaniu bohatera i różnorodnej tematyki. Typologia p. oświeceniowej wyróżnia: p. edukacyjną (M.D. Krajewskiego Podolanka), p.-traktat (Pan Podstoli I. Krasickiego), p. pseudohistoryczną (Dwaj panowie Sieciechowie J. Ursyna Niemcewicza), p. czułą (Julia i Adolf L. Kropińskiego, Nierozsądne śluby F. Bernatowicza), gotycką (Strach w zameczku A. Mostowskiej), obyczajową (Malwina, czyli domyślność serca M. Wirtemberskiej, Pan Starosta F. Skarbka). Wszystkie p. wypracowały techniki literacko-językowe służące przemianom w XIX wieku, pojawia się świadomość terminu i gatunku, p. rozwija się w pełni. Z punktu widzenia kategorii estetycznej wyróżnia się: p. sentymentalną (np. Podróż sentymentalna... L. Sterne’a), realistyczną (np. Ojciec Goriot Balzaka, Nad Niemnem E. Orzeszkowej, Lalka
B. Prusa, Wojna i pokój L. Tołstoja), naturalistyczną (np. Germinal E. Zoli), autotematyczną (np. Pałuba K. Irzykowskiego), ekspresjonistyczną (np. Próchno, Ozimina W. Berenta), egzystencjalną (np. Obcy, Upadek Camusa). We wszystkich nastąpiła zmiana pozycji narratora, od wszechwiedzącego do autorskiego
(1 os.-3 os.), który mógł przenikać w najtrudniej dostępne zakamarki duszy życia wewn. bohatera, tracąc zdolność formułowania ocen. Nastąpiła również subiektywizacja narracji, osłabienie rygorów kompozycyjnych, epizodyczność, wkomponowywanie w strukturę p. listu, dziennika. W XX wieku p. zerwała z chronologią prezentowania wydarzeń, odeszła od klasycznej kompozycji zamkniętej (np. W poszukiwaniu straconego czasu M. Prousta), zbliżając się ku gatunkom mieszanym i "z pogranicza": ku esejowi, reportażowi, pamiętnikowi, dziennikowi; p. nie zna ograniczeń tematycznych, tematami są i wielkie wydarzenia historyczne (np. w twórczości T. Parnickiego), i intymne przeżycia bohatera (np. w twórczości T. Konwickiego). Z perspektywy tematyki i pozycji bohatera p. XIX i XX wieku wzajemnie na siebie oddziałują, zaspokajają najróżniejsze gusty czytelników.
- powieść, (ja) powiodę, powiedziesz,...
- POWIEŚĆ, najpowszechniejsza współcześnie...
- powieść autotematyczna, odmiana powieści, w...