odmiana powieści XIX w., w której świat przedstawiony umieszczony jest w minionym czasie i odległej przestrzeni. Wyróżnia ten gatunek "kategoria historyczności", np. narrator wszechwiedzący, świat przedstawiony wyraża atrybuty określonej epoki, stylizacja języka lit., portretowanie bohaterów, ich wartościowanie z perspektywy teraźniejszości. Popularna już w ang. i franc. romantyzmie (w twórczości
W. Scotta i A. Dumasa ojca) dzięki połączeniu prawdy ze zmyśleniem, planu hist. z fikcją lit., najczęściej z wątkiem miłosnym, motywami porwań, pościgów, pojedynków, zdrady, scen batalistycznych, dzięki kreowaniu bohaterów pozytywnych i negatywnych (elementy powieści awanturniczo-przygodowej i westernowej). W lit. pol. p.h. reprezentują w XIX w. wyjątkowe nazwiska: H. Sienkiewicza, autora Quo vadis i Trylogii, J.I. Kraszewskiego (np. Stara baśń, Hrabina Cosel), B. Prusa (Faraon), S. Żeromskiego (Popioły). W XX w. p.h. tworzą: H. Malewska (Panowie Leszczyńscy), T. Parnicki (Srebrne orły; Koniec "Zgody Narodów"), A. Gołubiew (Bolesław Chrobry), Z. Kossak-Szczucka (Krzyżowcy, Złota wolność, Dziedzictwo), W.L. Terlecki (Dwie głowy ptaka, Powrót z Carskiego Sioła), pisząc w konwencji realistycznej, często jęz. współcz., z elementami eseju, stylizacji na dokument historyczny. P.h. w ostatnich latach wykazuje powinowactwa z lit. obiegu popularnego, np. sensacyjną i lit. faktu.
- Hrabina Cosel. Powieść historyczna, (1874)
- POWIEŚĆ, najpowszechniejsza współcześnie...
- Konrad Wallenrod. Powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich, (1825-27, wyd. Petersburg...