święta, cesarzowa (ok. 248-329)
urodziła się w Drepanum w Bitynii (Azja Mniejsza) lub w Nišu; pochodziła z ubogiej rodziny właściciela przydrożnej karczmy; niektóre przekazy stwierdzają, że Konstancjusz Chlorus, wówczas jeszcze zaledwie oficer, odwiedzając zajazd wraz z wojskiem, zakochał się w pięknej Helenie; była żoną cesarza, konkubiną lub tylko nałożnicą. Kiedy cesarz Dioklecjan postanowił podzielić się władzą i ustanowił współcesarzy, 293 uczynił Konstancjusza Chlorusa jednym z nich, powierzając mu Galię, Brytanię i część Germanii; mimo że co najmniej od dziewięciu lat Konstancjusz Chlorus był ojcem narodzonego z H. Konstantyna, to musiał usunąć Helenę (292) wraz z synem do Trewiru; jej pozycja zmieniła się całkowicie po obraniu przez legiony cesarzem właśnie Konstantyna (306), później nazwanego przez historyków "Wielkim"; był on autorem słynnego edyktu mediolańskiego (313) roku zapewniającego chrześcijanom swobodę kultu i wyznania; był to gest wdzięczności za poparcie, jakiego udzielili Konstantynowi chrześcijanie w jego walce o Rzym z wojskami zwalczającego wiarę Chrystusową Maksencjusza (312). Syn obsypał matkę zaszczytami, nadając jej 324 tytuł cesarzowej (augusty). H. przyjęła, być może pod wpływem syna, wiarę chrześcijańską (ok. 315) i została ochrzczona. Martyrologium rzymskie podkreśla, iż H. stała się fundatorką wielu kościołów, m.in. w Rzymie i Konstantynopolu. Troszczyła się również o miejsca związane z Chrystusem w Palestynie (zbudowała bazylikę Narodzenia Pańskiego w Betlejem, na Górze Oliwnej i na Kalwarii w Jerozolimie). Ziemię Św. odwiedziła w latach 324-26; dość powszechnie przypisuje się jej odnalezienie relikwii Krzyża Świętego u stóp Kalwarii; cień na H. i jej syna rzuca zabójstwo żony cesarza Fausty i syna, Kryspusa (326) co sprawia, że cesarz Konstantyn Wielki, mimo ogromnych zasług dla chrześcijaństwa, nie jest czczony na ołtarzach w Kościele zachodnim; H. czczona jest 18 sierpnia.