miasto portowe w eur. części Rosji nad M. Czarnym; zał. 1838, port od 1848; w 2. poł. XIX w. szybki rozwój w związku z ożywieniem handlu i budową floty czarnomorskiej; w czasie rewolucji 1905 miasto przeszło na 2 tygodnie we władanie delegatów robotniczych; 1918 na rozkaz władz radzieckich zatopiono w Zat. Noworosyjskiej niemal wszystkie jednostki floty czarnomorskiej, nie godząc się na wydanie ich Niemcom; 1943 niedaleko N., na przyl. Mała Ziemia, desant wojsk radzieckich, początkujący tzw. operację noworosyjsko-tamańską, zmierzającą do wyzwolenia płd. obszarów Kraju Krasnodarskiego; 204 tys. mieszk. (2001); przem. cementowy, metalowy, spoż., stocznia remontowa; planetarium, muzea.
- JEKATIERYNOSŁAW,
- DNIEPROPETROWSK, 1796-1802 Noworosyjsk,...
- PIETROWSKI, Boris W. (1908-2004)