kraj wchodzący w skład Zjednoczonego Królestwa W. Brytanii i Irlandii Płn., w przeszłości samodzielne księstwo; zajmuje płd.-zach. część wyspy W. Brytania nad M. Irlandzkim (8% pow.) i kilka wysp przybrzeżnych, najw. Anglesey; graniczy od wsch. z Anglią (i od płd. przez wody Kanału Bristolskiego); pow. 20,8 tys. km2; 2,9 mln mieszk. (2003), w tym 1,1 mln Walijczyków; stol. Cardiff, gł. miasta: Newport, Swansea, Holyhead, Aberystwyth. Ukształtowanie pow. przeważnie wyżynne; środkiem kraju biegnie pasmo starych, mocno zniszczonych przez erozję G. Kambryjskich (najw. szczyt Snowdon 1085 m); niziny na płd. wybrzeżach; klimat umiarkowany ciepły, morski; lato chłodne, zima łagodna; średnia temp. stycznia 4-6C, lipca 13-16C; średni roczny opad ok. 1000 mm, na zach. stokach gór 1800 mm; gł. rzeki: Wye, Usk, Severn, Clwyd; roślinność gł. trawiasta, góry zalesione, kilka parków narodowych (Snowdonia, Pembrokeshire Coast, Black Mountain Brecon Beacons). Gospodarka tradycyjnie związana z przem. wydobywczym, już w średniowieczu W. słynęła z eksploatacji rud cyny, pod koniec XIX w. Zagłębie Południowowalijskie było jednym z najw. na świecie ośr. wydobycia węgla kam., pozostając do dzisiaj gł. w W. Brytanii; rozwinięte hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych, przem. maszynowy, metalowy, petrochem., chem., włókienniczy, spoż. - skupiony na płd. wzdłuż Kanału Bristolskiego; rolnictwo mocno rozdrobnione, gł. hodowla owiec i bydła; rozwinięte ogrodnictwo; turystyka. Kraina zamieszkana w staroż. przez Celtów, 74-78 n.e. podbita przez Rzymian - przy silnym oporze kierowanym przez druidów z w. Mona (ob. Anglesey), zdobytej 79 przez Agrykolę; nie uległa romanizacji, zachowując celtycki charakter; po upadku Rzymu (V w.), powstało tu kilka niepodległych państw, które uległy chrystianizacji; od IX w. u wybrzeży W. zaczęli się pojawiać Normanowie, pod koniec IX w. większość państewek W. uznawała zwierzchnictwo ang. królestwa Wessexu; w połowie X w. doszło do zjednoczenia całej Walii (1055-63); podbicie Anglii przez Normanów spowodowało w XII i XIII w. ich napływ także do W., której część płd. podporządkowali sobie tworząc marchie, w części płn. powstało silne księstwo celtyckie Llywelyna zw. Wielkim (1194-1240); kolejni królowie Anglii dążyli do podporządkowania sobie W., 1277-84 Edward I dokonał krwawej pacyfikacji księstwa W., potem nadał je swemu synowi (odtąd następcy tronu ang. - od 1707 bryt. - noszą tytuł księcia W.); 1536 Henryk VIII włączył ostatecznie W. do królestwa ang., którego losy dzieliła odtąd; w okresie reformacji odrodzenie języka i kultury celtyckiej (walijskiej); od XVII W. napływ dysydentów z kościoła anglikańskiego, którzy 1914 przeprowadzili w parlamencie pozbawienie go rangi kościoła państwowego w W.; w XIX w. wydobycie węgla na światową skalę podniosło rangę W., nastąpił znaczny wzrost liczby ludności, 1893 powstał Uniw. Walijski, 1907 wprowadzono j. walijski do części szkół, 1911 Walijska Biblioteka Narodowa; 1964 Ministerstwo ds. W., 1967 zrównano j. walijski w prawach z ang.; w referendum autonomia (1979) zyskała jedynie 12% poparcia; w trakcie kampanii wyborczej 1997 lider Partii Pracy Tony Blair przedłożył projekt utworzenia Walijskiego Zgromadzenia Nar. (o szerokich kompetencjach w odniesieniu do spraw wewn.), który w referendum poparło w Walii 50,3% głosujących, V 1999 odbyły się pierwsze wybory do parlamentu walijskiego (zwyciężyła Labour Party); autonomia zaowocowała przestawieniem gospodarki na najnowsze technologie i odejściem od przem. ciężkiego, bezrobocie spadło do 4,5% (najniższe w W. Brytanii), nastąpił renesans j. walijskiego, a także rozwój turystyki.
SWANSEA, MADOG, EDWARD I PLANTAGENET, CARDIFF, WALIJCZYCY, ANGLICY, EDWARD, ANGLESEY, KAMBRYJSKIE GÓRY, HOPPNER
- Walia, stolica Walii, zwiedzić...
- Walia, (Wales)
- KSIĘŻNA WALII,