Zjednoczone Królestwo W. Brytanii i Irlandii Północnej, United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland
LUDNOŚĆ. Skład etniczny: 93,3% biali – 76% Anglicy, 10% Szkoci, 4% Irlandczycy, 2% Walijczycy, 1,3% imigranci z krajów b. Imperium bryt. i Europy (Żydzi, Włosi, Polacy); 6,7% niebiałe grupy etniczne - 1,7% Hindusi, 1,2% Pakistańczycy, 0,9% ludność z Karaibów, 0,7% Afrykanie, 0,5% Bengalczycy, 0,3% Mulaci, 0,2% Chińczycy, 1,2% inni; miasta zamieszkuje 92% ludności (jeden z wyższych wskaźników w świecie, choć od przełomu XX i XXI w. wzrasta liczba mieszk. wsi - w latach 1981-2002 ludność wsi wzrastała siedmiokrotnie prędzej niż miast); gł. miasta tworzą rozległe strefy zurbanizowane z charakterystyczną niską, jednorodzinną zabudową, np. West Midlands wokół Birmingham, Central Clydeside (Glasgow), West Yorkshire (Leeds), Merseyside (Liverpool), Tyne and Wear (Newcastle Upon Tyne), South Yorksihire (Sheffield), podobnie Coventry, Leicester, Barnsley, Nottingham, Belfast, Cardiff; gęstość zaludnienia: 244 osoby/km2, b. nierównomierna, w płn. Szkocji i Walii poniżej 20 osób/km2, w Basenie Londyńskim powyżej 1000 osób; niski przyrost naturalny (ok. 2‰ rocznie), wzrost liczby mieszk. związany gł. z napływem imigrantów (ok. 200 tys. osób rocznie), cechą szczególną przewaga liczebna kobiet (104 na 100 mężczyzn); przeciętna dł. życia: mężczyźni - 72 lata, kobiety - 79 lat; wierzenia: 57% anglikanie, 15% inne kościoły protestanckie (prezbiterianie, metodyści, baptyści, Church of Ireland), 13% katolicy (gł. w Irlandii Płn. i Szkocji), 1,4 mln muzułmanów, 320 tys. hinduistów, po 300 tys. sikhów i żydów, ponad 10% niewierzących.
USTRÓJ. Dziedziczna monarchia parlamentarna, od 1921; brak ustawy konstytucyjnej, którą zastępują: 1. akty prawa pisanego stanowione przez parlament (Wielka Karta Swobód z 1215, Deklaracja praw z 1689, Akt o sukcesji z 1701, inne ustawy o parlamencie czy ministrach korony), 2. zwyczajowe prawo konstytucyjne stanowiące część powszechnego prawa zwyczajowego (tzw. common law), 3. tzw. konwenanse konstytucyjne, czyli precedensy wskazujące na sposób zachowania się władz w określonych sytuacjach; głową państwa monarcha (od 1952 królowa Elżbieta II), który jest też głową Kościoła anglikańskiego, wyposażony w mocno symboliczne prawa rozwiązania parlamentu, powołania premiera i czł. rządu, zatwierdzania ustaw, ratyfikowania umów międzynar., nadawania tytułów szlacheckich itp., nadto organem doradczym Króla 300-osobowa Tajna Rada; parlament dwuizbowy: Izba Gmin (niższa, właściwy organ ustawodawczy), 651 czł. (w tym 17 z Irlandii Płn.), powoływanych w wyborach powszechnych (w okręgach 1 mandatowych, na zasadzie większościowej), na nie więcej niż 5 lat; Izba Lordów (wyższa), o niewielkich uprawnieniach sądowych i ustawodawczych; ok. 1200 czł., w większości przedstawiciele arystokratycznych rodzin dziedzicznie (1994 - 797 lordów), parowie mianowani dożywotnio (401) oraz parowie duchowni (24 biskupów i 2 arcybiskupów Kościoła anglikańskiego); system polit. dwupartyjny (gł. znaczenie mają Partia Konserwatywna i Partia Pracy), przy czym w parlamencie są jeszcze reprezentowani liberalni demokraci (Socjalliberalna Partia Demokratyczna), a w Szkocji i Walii pewnym poparciem cieszą się partie nar. reprezentujące tendencje separatystyczne; nadto własny, inaczej zorganizowany parlament Irlandii Płn., 78 czł. oraz odrębne zasady autonomii W. Normandzkich i w. Man; podział adm. kraju zróżnicowany; w Anglii - 46 hrabstw (Counties), w tym 7 metropolitalnych obejmujących duże aglomeracje miejskie; w Szkocji - 12 regionów, z czego 3 wyspiarskie; w Walii - 8 hrabstw; w Irlandii Płn. - 26 dystryktów (dawniej 6 hrabstw).
WARUNKI NATURALNE. W. Brytania zajmuje przeważającą część archipelagu Wysp Brytyjskich, który liczy łącznie ok. 5500 wysp, z czego 140 zamieszkanych; największe z nich to W. Brytania, Irlandia (w przeważającej części niezależna), Anglesey, Hebrydy, Szetlandy, Orkady; od kontynentu europejskiego oddzielają je cieśniny: La Manche i Kaletańska (w najwęższym miejscu szer. na 32 km), od wsch. wody M. Północnego, od płn. i zach. - O. Atlantyckiego, między wyspami Irlandia i W. Brytania rozciąga się M. Irlandzkie; linia brzegowa wysp silnie rozczłonkowana, z licznymi zatokami i estuariami (m.in. Kanał Bristolski, Cardigan, Zat. Liverpoolska, Firth of Clyde, Firth of Forth, Zat. Morday Firth); spora amplituda pływów, do 14 m w Kanale Bristolskim, ponad 8 m w Zat. Liverpoolskiej przy ujściu rz. Mersey, 6 m w estuarium Tamizy; wybrzeża przeważnie klifowe, strome, zwł. po zach. stronie Płw. Kornwalijskiego, gdzie sięgają 200 m wys., podobnie w Szkocji i płn.-zach. Anglii; płaskie, akumulacyjne we wsch. i płd. Anglii; ukształtowanie pow. zróżnicowane, w znacznym stopniu uformowane w orogenezie kaledońskiej i hercyńskiej, później podlegające ruchom tektonicznym orogenezy alpejskiej, denudacjom, kilkakrotnym zlodowaceniom; na wyspie W. Brytania od płn. występują na przemian obszary górzyste, wyżynne i nizinne; płn.-zach. Szkocję zajmują G. Kaledońskie, pocięte głębokimi dolinami rzek, oddzielone rowem tektonicznym Glen More od rozległego pasma Grampianów (z najw. szczytem W. Brytanii - Ben Nevis 1343 m), zajmującego Szkocję środkową; dalej na płd. rozciąga się gęsto zaludniona Niz. Środkowoszkocka, także o charakterze rowu tektonicznego, przechodząca na płd. w Wyż. Południowoszkocką; na jej płd.-wsch. krańcu leżą wulkaniczne, granitowe wzgórza Cheviot, stanowiące historyczną granicę Szkocji i Anglii; płn. i środk. Anglię zajmuje rozciągnięty południkowo masyw G. Pennińskich, wys. do 893 m (Cross Fell), zbudowany z piaskowców i wapieni, z licznymi zjawiskami krasowymi, na obrzeżach bogate złoża węgla kam.; bardziej na płd., po zach. stronie wybrzeży rozciąga się Walia, przez środek przecięta kaledońskim masywem G. Kambryjskich; po stronie wsch. i płd. Anglii rozciągają się niziny, m.in. szeroka Niz. Midlands (Centralna), ku wsch. Niz. Fennland, bardziej na płd. leży Basen Londyński ograniczony progami kredowymi: Chiltern, East Anglian Heighst, North Downs, South Downs, antyklina Wealdu; najdalej na płd.-zachód - wyżynny Płw. Kornwalijski z kopulastymi, wapiennymi i granitowymi wzniesieniami (wys. do 621 m); część Irlandii Płn. należącą do W. Brytanii w większości zajmują góry, stanowiące przedłużenie masywów płd. Szkocji: Sperrin, Antrim, Mourne, z najw. szczytem Irlandii Płn. - Slieve Donard (852 m); podobnie niz. nad jez. Lough Neagh jest przedłużeniem Niz. Środkowoszkockiej. Klimat umiarkowany ciepły, morski, kształtowany pod wpływem ciepłego Prądu Północnoatlantyckiego (przedłużenie Zatokowego); występuje on w miesiącach zimowych, stąd niewielkie roczne amplitudy wahań temperatur, za to częste zachmurzenia i mgły; średnia temp. stycznia na płn.-zach. -3C, na płn.-wsch. 3C (różnice skutkiem napływu zimnego oceanicznego powietrza niesionego przez niż islandzki), na płd.-zach. 7C; w lipcu 12-13C w płn. Szkocji, 17C w Basenie Londyńskim; opady obfite, często co drugi dzień, gł. pod postacią deszczu, najsuchsza wiosna; zimą gęste mgły, utrudniające komunikację; średni roczny opad od 700 mm we wsch. Anglii i 1000 mm w zach. Anglii, do 3000 mm w górach Szkocji; w rejonie Szetlandów i Hebryd częste huragany. Gęsta sieć rzeczna: Tamiza - 338 km, uchodząca do M. Północnego szerokim estuarium, Severn - 290 km, Trent - 274 km, Clyde (nadłuższa w Szkocji) - 170 km, Mersey, Ouse, Tyne, Tees, Tweed; rzeki uregulowane, połączone licznymi kanałami; ze względu na stosunkowo wysokie pływy, porty (Bristol, Londyn, Glasgow) usytuowane głęboko w lądzie, w dolnym biegu rzek; sporo jezior, najw. w Irlandii Płn. - Lough Neagh (396 km2); w górach Szkocji liczne j. rynnowe (m.in. Loch Ness, Loch Lomond), w G.Kambryjskich - polodowcowe, najw. Windermere. Roślinność naturalna zachowana w niewielkim stopniu (resztki lasów liściastych, dębowych i bukowych, na antyklinie Weald i wyżynach Walii, iglastych - w g. Szkocji; na Płw. Kornwalijskim lasy z dębem korkowym i wawrzynem), lasy zajmują 9,7% pow. kraju (jeden z najniższych wskaźników w Europie); w górach charakterystyczne dla krajobrazu wrzosowiska, na obszarach podmokłych torfowiska; 10 parków nar. (3 w Walii, 7 w Anglii), najw. Lake District w G. Kumbryjskich 2200 km2, w Szkocji ze względu na rzadkie zaludnienie - parki krajobrazowe; ze świata zwierząt gat. żyjących w stanie dzikim pozostało niewiele (jelenie, lisy, borsuki, wydry, gronostaje, kilkanaście gat. ptaków i ryb); b. wysoki procent ziem objętych ochroną przyrody (19% terytorium).
GOSPODARKA. Kraj wysoko rozwinięty, jedna z potęg gospodarczych świata (ok. 4% produktu świat.); kolebka nowoczesnego przemysłu (miejsce pierwszego w dziejach zastosowania turbiny parowej, pieca hutniczego, maszyny tkackiej, pierwszych kolei i wielu innych wynalazków); podstawą gospodarki początkowo wydobycie węgla, produkcja stali i przem. bawełniany; pod koniec XIX w. największa potęga przem. świata, dostarczająca 40% świat. produkcji; systematyczny spadek znaczenia w XX w. z wielu przyczyn, m.in. wskutek wyczerpywania się złóż węgla, przegrywania konkurencji z gospodarką USA i Niemiec, utraty kolonii po II woj. świat. (które stanowiły nieograniczony rynek zbytu), spadku zysków z transportu morskiego w związku z rozbudową floty przez wiele krajów, odpływem kapitałów do państw o korzystniejszych systemach podatkowych, długotrwałym izolowaniem się od procesów integracyjnych z Europą Zach., spadkiem konkurencyjności bryt. gospodarki w niemałym procencie pozostającej do lat 70. w rękach państwa (m.in. energetyka, transport kol., dystrybucja gazu, telekomunikacja, hutnictwo żelaza, część kopalń węgla, łącznie ok. 15-20% wartości produkcji). Od lat 80. zmiany polit. i gosp., zbliżenie z USA i Europą Zach., liberalizacja systemu ekon. (zwł. za rządów Margaret Thatcher); nadal ważne znaczenie przem. wydobywczgo, na pierwszym miejscu wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego ze złóż odkrytych w bryt. części szelfu M. Północnego (zasoby szacowane na ok. 0,5 mld t); dwa gigantyczne międzynar. koncerny naftowe: bryt.-hol. Royal Dutch Shell (drugie, po General Motors, przedsiębiorstwo przem. świata; roczne obroty w 1994 wyniosły 108 mld dol.) oraz British Petroleum, obecny m.in. w Zat. Perskiej (58 mld dol.); nadal spore, choć malejące, znaczenie wydobycia węgla kam. (ok. 90 mln t rocznie); nadto - rud żelaza, soli kam. i potasowej, gipsu, kaolinu, wapieni, piaskowców, granitów; bilans energetyczny w 72% pokryty przez elektrownie cieplne, 28% przez jądrowe; przemysł o wyjątkowej koncentracji w rękach wielkich koncernów, m.in. rozwinięty maszynowy i metalowy, zwł. samochodowy (British Leyland, British Motor Holdings, Ford-Dagenham, Chrysler-Rostes ze sporym udziałem kapitału amer.; roczna produkcja 1994 - ok. 1,5 mln sztuk sam. osobowych, 230 tys. ciężarowych), lotniczy (koncern British Aerospace wytwarzający m.in. samoloty cywilne i wojskowe, helikoptery, rakiety), stoczniowy, środków transportu kolejowego, produkcja obrabiarek, maszyn górniczych, urządzeń wydobywczych, energetycznych, hutniczych, włókienniczych; rozwinięty przem. chemiczny (koncern Imperial Chemical Industries) i petrochemiczny (moc przerobowa rafinerii ok. 120 mln t.), karbochemia, produkcja nawozów azotowych i fosforowych, kwasu siarkowego, kauczuku syntetycznego, lekarstw, włókien sztucznych, gumy (opony, dętki); rozwinięty przem. elektroniczny (telewizory, komputery, maszyny biurowe, sprzęt gospodarstwa domowego), koncern General Electric; wysoko rozwinięte hutnictwo żelaza, o tradycjach sięgających połowy XVIII w., wykorzystujące m.in. złom importowany, wytwarzające ok. 16 mln t stali rocznie, nadto huty aluminium, miedzi, ołowiu i cynku; w recesji od lat 80. najstarsza gałąź bryt. przemysłu - włókiennictwo, wiele zakładów w tradycyjnych ośr. w likwidacji, m.in. w Manchesterze, Leeds, Liverpoolu, w ślad za tym spadek znaczenia przem. odzieżowego; spory przem. poligraficzny, papierniczy, drzewny, skórzany i spoż. (w znacznym stopniu wykorzystujący importowane towary "kolonialne", własnego rodowodu rozwinięta produkcja whisky), m.in. bryt.-hol. koncern Unilever (41 mld dol. obrotów); duża koncentracja kapitału, ponad 80% w rękach Banku Anglii (zał. 1694, upaństwowionego 1946) i 4 wielkich banków prywatnych (Midland Bank, Lloyds Bank, National Westminster, Barclays Bank); gł. ośr. przem. w centrach metropolitarnych, zwł. w Basenie Londyńskim, słabiej rozwinięte regiony to Płn. Irlandia, Płn. Szkocja, płn. Anglia i płn. Walia. Rolnictwo odgrywa drugorzędną rolę w gospodarce W.B. (zatrudnienie poniżej 2% - 1991), użytki rolne zajmują ponad 72% pow. kraju, z tego łąki i pastwiska w Anglii zajmują 40%, w Walii i Irlandii Płn. 60%, a w Szkocji - 75%, stąd dominuje hodowla owiec (29 mln sztuk - 1994), bydła, gł. mlecznego (12 mln sztuk, wysoko cenione w świecie odmiany), nadto trzody chlewnej i drobiu; uprawa pszenicy, jęczmienia, owsa, buraków cukrowych, ziemniaków, chmielu (3 miejsce w Europie), rzepaku; rozwinięte warzywnictwo, sadownictwo (truskawki, jabłonie, grusze), ogrodnictwo; wysoki poziom mechanizacji rolnictwa, w strukturze własności ziemi dominują farmy wielkości powyżej 20 ha o wyraźnej specjalizacji produkcyjnej; rozwinięte rybołówstwo przybrzeżne i dalekomorskie, sporego znaczenia zwł. w Szkocji. Rozwinięta turystyka zagr. (ok. 15 mln gości rocznie) i krajowa, szczególną atrakcją Londyn ze średniowieczną twierdzą Tower, pałacem królewskim Buckingham i opactwem Westminster, sławnymi muzeami British Museum i National Gallery; nadto inne stare miasta, jak Edynburg, Canterbury, York, Oxford, Cambridge, Stratford (miejsce dorocznych festiwali szekspirowskich); licznie także odwiedzane góry Szkocji, Kornwalia, wyspy Man i Wight. Najwyższą instytucją naukową, zał. 1660, jest Tow. Królewskie w Londynie, w randze akad. nauk; podobny status posiadają Król. Akad. Sztuki w Londynie (zał. 1768), Akad. Bryt. w Londynie (zał.1901), Tow. Król. w Edynburgu (zał. 1783), Szkocka Akad. Król. w Edynburgu (zał. 1826); Tow. Król. w Londynie nie prowadzi bezpośrednio badań, a jako korporacja uczonych jedynie współpracuje ze środowiskami naukowymi, opiniuje projekty badawcze, granty, subwencje itp.; 79 uniw. cieszących się wielowiekową, rozległą autonomią, najstarsze Oxford i Cambridge z przełomu XII-XIII w., St. Andrews (zał. 1410) Glasgow (1451), Aberdeen (1494), Edynburg (1583); specyfika bryt. polega na prowadzeniu przez uniw., obok dydaktyki, rozległych badań podstawowych i stosowanych oraz na wyłącznym prawie do nadawania tytułów naukowych; 35 politechnik, liczne inne szkoły wyższe, artystyczne (m.in. Royal Academy of Music zał. 1822, Royal College of Art zał. 1837), medyczne, rolnicze, ekonomiczne, innych specjalności (m.in. Royal Military Academy zał. 1741, Royal Naval College zał. 1873, Royal Academy School zał. 1768); instytucje nauk. zatrudniają ok. 0,5 mln osób. Sieć komunikacyjna b. dobrze rozwinięta, 159 km dróg kołowych na 100 km2 (jeden z najwyższych wskaźników w świecie), w tym 3259 km autostrad; wysoki poziom motoryzacji (379 samochodów osobowych na 1000 mieszk.); systematycznie maleje znaczenie transportu kolejowego, którego W.B. była pionierem (pierwsza linia na świecie Stockton-Darlington wybudowana 1825), jego udział w przewozach towarowych 1992 wyniósł 7%, a na przestrzeni lat 1965-92 ubyło 7,5 tys. km linii kol.; malejąca także ranga transportu morskiego; na przełomie XIX i XX w. tonaż bryt. floty handlowej dorównywał tonażowi wszystkich pozostałych flot świata; jeszcze 1939 największa flota świata, 1966 już tylko 13% tonażu światowego, 1994 - 8 miejsce w świecie; ok. 300 portów, największe: Londyn (drugi w Europie, po Rotterdamie), Liverpool, Southampton, Bristol, Milford Haven, Swansea, Glasgow, Newcastle upon Tyne; rozwinięta żegluga kabotażowa i promowa (liczne linie łączące Anglię z Irlandią Płn., Szkocję z Hebrydami i Szetlandami, a także W.Brytanię z Francją na trasach Dover-Calais i Portsmouth-Hawr); nadto od 1994 podmorski tunel kol. tzw. Eurotunel na trasie Calais-Dover; ok. 4 tys. km śródlądowych dróg wodnych, w znacznym stopniu niewykorzystywanych (m.in. Kanał Manchesterski, Leeds-Liverpool, Tamiza-Severn); w rozbudowie transport rurociągowy, zwł. z płn.-wsch. Szkocji do płd. Anglii; rozwinięty transport lotniczy międzynar. - za pośrednictwem linii British Airways - i wewn., ponad 60 portów lotn., największe: Heathrow pod Londynem - (3 w świecie pod względem liczby pasażerów, 1993 - ponad 47 mln), Manchester, Glasgow; wysoki poziom telefonizacji.
POLSKI RUCH WOLNOŚCIOWY , EUROPEJSKA WSPÓLNOTA GOSPODARCZA, POP-ART, SABBAT, HEBRYDY, ŚWIĄTECKI, LUTON, SAINT ALBANS, NEAGH, HARLOW- Wielka Brytania, (Zjednoczone Królestwo...
- Wielka Brytania, pojechać do Wielkiej...
- Wielka Brytania, Zjednoczone Królestwo...