Pacyfik, Ocean Wielki
największy, najgłębszy i najstarszy obszar wodny na Ziemi, rozciągający się między wsch. wybrzeżem Azji, zach. wybrzeżami Ameryki Płn. i Płd., płn. Australią i Antarktydą; obejmuje morza Beringa, Ochockie, Japońskie, Żółte, Wschodniochińskie, Południowochińskie, Moluckie, Banda, Flores, Jawajskie, Timor, Arafura, Koralowe, Tasmana, Rossa, Amundsena, Bellingshausena i in. Umowne granice z O. Indyjskim wyznacza linia biegnąca od płn. wejścia do cieśn. Malakka, wzdłuż płd. i zach. brzegów wysp Archipelagu Malajskiego, od w. Timor do przylądka Talbota w Australii (przedmiotem sporów oceanografów jest przynależność Mórz Timor i Arafura, które większość z nich - wbrew zaleceniom Międzynar. Biura Hydrograficznego w Monako - zalicza do O. Indyjskiego), dalej wzdłuż jej płn.-wsch. wybrzeży, przez cieśn. Torresa, po Tasmanię, następnie wzdłuż południka 146o55' dł. geogr. wsch. do Wybrzeża Jerzego V w Antarktydzie Wsch.; granicę z O. Atlantyckim na płn. wyznacza cieśn. Beringa (od Przylądka Dieżniewa w Azji do Przylądka Księcia Walii w Ameryce Płn.), na płd. cieśn. Drake'a (od przylądka Horn w Ameryce Płd. do przylądka Prime Head na Płw. Antarktycznym w Antarktydzie Zach.). Pow. O.S. wynosi 179,7 mln km2, co stanowi 35% ogólnej pow. Ziemi; średnia głęb. 4028 m, maksymalna (w Rowie Mariańskim) 11 022 m; inne większe głębie (rowy): Tonga (10 882 m), Bonin (10 554 m), Kurylsko-kamczacki (9717 m), Filipiński (10 497 m), Japoński (10 375 m), Kermadec (10 047 m), Bougainville'a (9 140 m); rozciągłość równoleżnikowa - ok. 20 350 km, południkowa - ok. 15 800 km; na O.S. znajduje się ok. 10 tys. wysp, o łącznej pow. ok. 3,6 mln km2, z których najw. to: Nowa Gwinea, Wyspy Płn. i Płd. Nowej Zelandii, w. Archipelagu Malajskiego (Borneo, Sumatra, Celebes, Jawa), Mikronezji, Melanezji, Polinezji, W. Japońskie (Honsiu, Hokkaido, Kiusiu), Filipiny, Sachalin, Tajwan, Aleuty, Hawaje, Kuryle. Dno morskie stanowi zbudowana ze skał magmowych bazaltowa skorupa, pokryta czerwonym iłem głębinowym (barwę nadaje dwutlenek manganu) lub wapiennym mułem otwornicowym, promienicowym albo okrzemkowym; miąższość tych osadów wynosi 300-400 m (w rowach oceanicznych do 3 km); skorupę oceaniczną oddziela od skorupy kontynentalnej tzw. linia andezytowa, biegnąca wzdłuż rowów oceanicznych i łuków okalających wyspy O.S., wzdłuż której skorupa kontynentalna nasuwa się na oceaniczną (tzw. strefa Benioffa); jest to strefa szczególnej aktywności sejsmicznej i wulkanicznej. Ukształtowanie dna morskiego jest mocno zróżnicowane, obok wielkich basenów oceanicznych (największe Północno-Wschodni, Południowopacyficzny, Północno-Zachodni, Środkowopacyficzny, Bellingshausena), wspomnianych rowów oceanicznych, występują rozległe wzniesienia (Wschodniopacyficzne, Południowopacyficzne, Zachodniochilijskie), abisalne równiny oraz podwodne grzbiety śródoceaniczne oraz łańcuchy górskie, przeważnie w kształcie łuku, dł. do 4000 km, poprzecinane licznymi strefami rozłamu, niekiedy zwieńczone wyspami (np. W. Japońskie, Kuryle, Aleuty, Tonga, W. Mariańskie, Filipiny, Riukiu); na dnie O.S. występują też pojedyncze góry zw. gujotami, o wys. względnej do paru tys. metrów, np. w Basenie Płn.-Wsch. - G. Hendersona, ze szczytem na głęb. 338 m poniżej pow. morza i G. Pattona (-662 m), w Basenie Południowopacyficznym - G. Orne'a (-29 m), w Basenie Środkowopacyficznym - G. Wildera (-5 m); w strefie podzwrotnikowej wzdłuż łańcuchów wysp lub na szelfach występują atole i rafy koralowe, najw. Wielka Rafa Koralowa ciągnie się na dł. 3000 km u płn.-wsch. wybrzeży Australii; szelfy O. Spokojnego są w większości niewielkie, rzędu kilkudziesięciu km (z wyjątkiem M. Beringa, M. Wschodniochińskiego i M. Południowochińskiego, gdzie osiągają szer. 500-700 km) i sięgają głębokości 200 m (tylko u wybrzeży Antarktydy - 500 m). W O. Spokojnym występują liczne prądy morskie; ich układ w niskich szer. geogr. jest symetryczny względem pasa ciszy (obniżonego ciśnienia) pomiędzy strefami pasatów; pasatom towarzyszy prąd Północnorównikowy i Południoworównikowy; ten pierwszy płynie ze wsch. na zach. między 10 a 25o szer. geogr. płn., wzdłuż brzegów Filipin i Tajwanu dociera na M. Wschodniochińskie, stamtąd po zach. stronie W. Riukiu kieruje się na otwarty ocean, gdzie jako prąd Kuro Siwo opływa od wsch. W. Japońskie aż do 36o szer. geogr. płn., następnie skręca na wsch. i po przebyciu ok. 2500 km dociera jako Prąd Północnopacyficzny do wybrzeży Ameryki Płn., gdzie rozdziela się na dwie odnogi: pierwsza znana jako zimny Prąd Kalifornijski kieruje się na południe, druga jako ciepły Prąd Alaski płynie na północ. Prąd Południoworównikowy na półkuli płd. płynie ze wsch. na zach. między 5 a 10o szer. geogr. płd.; jego odgałęzienie, po przepłynięciu M. Koralowego, daje początek ciepłemu Prądowi Wschodnioaustralijskiemu; natomiast zimny prąd Oja Siwo prowadzi wody z M. Beringa, wzdłuż W. Kurylskich na płd. zach. i u płn. brzegów W. Japońskich miesza się z odgałęzieniem Kuro Siwo, współtworząc Prąd Północnopacyficzny. Po płn. stronie równika płynie też między 5 a 10o szer. geogr. płn. Prąd Wsteczny; na równiku, pod wodami Prądu Południoworównikowego dążącego na zach. płynie na głęb. 150 do 350 m w przeciwnym kierunku podpowierzchniowy Prąd Cromwella; na płd. od 40o szer. geogr. płd., płynie okołobiegunowy Prąd Zach. Wiatrów, który u wybrzeży Ameryki Płd. w części kieruje się ku płn. jako zimny Prąd Peruwiański, docierając do 5o szer. geogr. płd. Temperatura wód powierzchniowych jest nie tylko konsekwencją strefy klimatycznej, ale także prądów morskich; najwyższą temp. posiadają wody strefy równikowej (25 do 29oC), która wąska na wschodzie poszerza się na zach. zgodnie z rozpływaniem się w tej części oceanu dwóch prądów równikowych; za sprawą prądów (zimnych) wody na tym samym stopniu szer. geogr. płd., w lutym, u wybrzeży Australii mają temp. 24oC, a u wybrzeży Ameryki Płd. 17oC; analogicznie w sierpniu 19 i 14oC; podobny wpływ mają prądy ciepłe; w strefie podbiegunowej temp. wód powierzchniowych schodzi poniżej 1oC. Temp. wód głębinowych (poniżej 1500 m) wypełnionych wodami antarktycznymi, wynosi do 2oC, z wyjątkiem rowów oceanicznych, gdzie jest wyższa wskutek ocieplania adiabatycznego; w warstwie pośredniej (1500 do 500 m) temp. wód wynosi 3 do 5oC, w warstwie podpowierzchniowej (500 do 100 m) 10 do 15oC. Zasolenie wód głębinowych wynosi w warstwie najgłębszej 34,6-34,7‰, w pośredniej 34-34,5‰, w podpowierzchniowej 35‰; wody powierzchniowe O.S. charakteryzują się mniejszym zasoleniem niż wody dwóch pozostałych oceanów; najw. zasolenie występuje w strefach zwrotnikowych: 36,5‰ na płd. i 35,3‰ na płn.; na równiku, gdzie ilość opadów jest większa niż parowanie, zasolenie wynosi 34,5‰; w wysokich szer. geogr. jest niższe: 33,5‰ na płd. i 32‰ na płn.; najniższe występuje w strefie umiarkowanej, w regionach przybrzeżnych wsch. części oceanu (30-31‰). Lody pływające (góry lodowe, kry) w płn. części O.S. występują lokalnie na M. Beringa i M. Ochockim, rzadziej w zatokach u wybrzeży Alaski i docierają do 40o szer. geogr. płn.; w części płd. obejmują swym zasięgiem otwarty ocean, zimą granica ich zasięgu przechodzi między 61 a 64o, latem 70 szer. geogr. płd.; sporadycznie góry lodowe docierają w końcu lata do 46-48o szer. geogr. płd. Pływy (wywołane przyciąganiem Księżyca) O.S. są przeważnie półdobowe, nieregularne i regularne, jedynie w rejonie Aleutów, wokół Archipelagu Bismarcka i W. Salomona oraz na morzach Japońskim, Ochockim i Południowochińskim mają charakter dobowy; ich wys. sięga w Zat. Penżyńskiej M. Ochockiego - 13,2 m, w Zat. Cooka u wybrzeży Alaski - 12 m, u wybrzeży Kanady - 7,7 m, Chin - 7,5 m, Australii - 7,2 m, w Zat. Panamskiej - 5,9 m, u płn. wybrzeży Jawy i Sumatry, częściowo Nowej Gwinei - 5,9 m, Nowej Zelandii - 5,3 m, w pozostałej części O.S. nie przekracza 2,5 m. Źródłem falowania wód oceanicznych są wiatry i drgania sejsmiczne; w części płd. O.S. najsilniejsze falowanie wiatrowe występuje między 40 a 60o szer. geogr. (ryczące czterdziestki i wyjące pięćdziesiątki), w części płn. poniżej 40o szer. geogr. płn. - fale osiągają w tych rejonach wys. 15 m, dł. 300 m; maksymalne odnotowane fale O.S.: wys. 25 m, dł. 350 m. Fale pochodzenia sejsmicznego na O.S. zw. tsunami należą do najniebezpieczniejszych żywiołów na Ziemi; osiągają szybkość do 1000 km/godz., przy długości rzędu kilkuset km i wys. przyboju ponad 20 m, powodując katastrofalne zniszczenia; występują one w akwenach Archipelagu Malajskiego, w rejonie Aleutów, Kamczatki, Kuryli, W. Japońskich, Hawajów i wybrzeży Chile w Ameryce Płd.; od 1952 działa specjalna międzynar. sieć ostrzegawcza, z punktami obserwacyjnymi w newralgicznych rejonach. Świat roślinny O.S. jest bardziej zróżnicowany niż O. Atlantyckiego; obejmuje ok. 20 gat. roślin kwiatowych i 4 tys. gat. glonów; flora denna (tzw. fitobentos) występuje na głęb. 40-60 m, w najczystszych wodach oraz w gorącej strefie równikowej do 100 m; najczęstsze są brunatnice (które spotyka się także w oderwanych od podłoża wielkich skupiskach w nurtach Prądu Zachodniego), zwł. listownice, alarie, morszczyny, wielomorszczyny; sporo jest krasnorostów i gronorostów, nieco mniej zielenic; w strefie międzyzwrotnikowej występują namorzyny, przy mulistych brzegach niekiedy zarośla mangrowe; w wodach Dalekiego Wschodu przeważają bruzdnice, okrzemki i wiciowce; wskaźniki biomasy w strefie wód powierzchniowych są niewielkie, największe skupiska fitoplanktonu spotyka się w rejonach styków ciepłych prądów morskich z zimnymi. Fauna O.S. obejmuje ok. 100 tys. gat. zwierząt, w tym 3 tys. gat. ryb; szczególną różnorodnością charakteryzuje się strefa tropikalna i subtropikalna u brzegów Azji Płd. i płn. Australii, na styku z O. Indyjskim, zwł. rejon Wielkiej Rafy Koralowej, gdzie bytuje najbogatszy świat zwierzęcy Ziemi, m.in. kraby, krewetki, ślimaki, małże, głowonogi, jeżowce, rozgwiazdy, strzykwy, ponad 2 tys. gat. korali madreporowych; szereg gat. ma charakter endemiczny, m.in. łodziki, jadowite węże morskie, nartniki (owady morskie); u brzegów Ameryki Płd. i Środk. fauna jest uboższa, natomiast w części płn. O.S. znajdują się najw. w świecie łowiska ryb (420 gat.), m.in. łosoś pacyficzny, tuńczyk, śledź, dorsz, mintaj, sardyny iwasi, bytują tu m.in. uchatki, morsy, foki, wydry morskie, orka, kilka gat. wali, albatrosy; w słabo dotąd poznanej głębi O.S. (poniżej 1700 m), zw. strefą abisalną lub ultraabisalną (poniżej 6000 m, gdzie jest niedostatek tlenu) występują przede wszystkim skorupiaki, kraby i polipy. Znaczenie ekonom. i polit. obszarów położonych nad O.S. (zw. regionem Pacyfiku) jest trudne do przecenienia; 42 państwa i 10 terytoriów zależnych posiada granice morskie z O.S.; łowiska O.S. dostarczają 60% świat. połowów; w szelfach O.S. znajdują się niezmierzone bogactwa naturalne, m.in. ropa naft. i gaz ziemny, rudy tytanu, cykoru, cyny, niklu, kobaltu, manganu, miedzi, wolframu; przygotowaniem złóż do eksploatacji zajmuje się Międzynar. Organizacja Dna Morza przy ONZ, która przyznaje koncesje niektórym krajom i korporacjom gosp. (m.in. Polska - wspólnie z Bułgarią, Rosją, Czechami i Słowacją - jest udziałowcem w korporacji Interoceanmetal, z siedzibą w Szczecinie, która otrzymała koncesję na działkę o pow. 150 tys. km kw., położoną 1800 km na zach. od wybrzeży Meksyku); zdaniem wielu polityków i uczonych region Pacyfiku przejmuje rolę centrum gospodarczego, politycznego i kulturowego świata. W poznawaniu O.S. - zapoczątkowanym dla Europy podróżą Magellana (1520-21) dookoła świata (on też nadał temu akwenowi dzisiejszą nazwę) - do połowy XIX w. szczególnie zasłużyli się: ang. żeglarz F. Drake (1578-79 pierwsza podróż wzdłuż wybrzeży Ameryki Płd. i Środk. od cieśn. Magellana do Płw. Kalifornijskiego), holenderski podróżnik A. Tasman (1642-43 odkrycie Tasmanii), Kozak S.I. Dieżniew (1648) i Duńczyk w służbie ros. V. Bering (1728, 1741) - badania płn. wybrzeży; Anglik J. Cook (1768-79) zbadanie wsch. wybrzeży Australii, Nowej Zelandii, wód antarktycznych; na początku XIX w. badania naukowe Kruzenszterna, Kotzebuego, Bellingshausena, które od połowy XIX stulecia nabierają charakteru zespołowego: ekspedycje statków amer. "Tuscarora" (1873-76), niem. "Gazelle" (1875-76), ros. "Witeź" (1886-89), amer. "Albatros" (1888-1905); 1955 powstał międzynar. program badań kompleksowych NORPAC (North Pacific Commision), zapoczątkowując erę badań nowożytnych O.S., który wciąż kryje sporo tajemnic.
OFIR, KODIAK, AMUNDSEN Roald, RIUKIU, MACQUARIE, BOŻEGO NARODZENIA WYSPA, NUMAZU, WSCHODNIOPACYFICZNE WZNIESIENIE, EICHELBERGER Robert, WSCHODNIOAUSTRALIJSKI PRĄD
- Spokojny, Ocean, (Pacyfik, Wielki, Ocean)...
- ocean, zmierzyć głębokość...
- spokojny, spokojny głos; spokojni...