WARUNKI NATURALNE. Kraj wybitnie nizinny, położony w znacznej części na obszarze wspólnej delty Brahmaputry, Gangesu, Meghny i Padmy (druga w świecie pod względem obszaru po Amazonce), wyniesionej nad poziom morza 1-2 m; w płn. części Niz. Bengalska, na płd.-wsch. niewysokie G. Czatgańskie (najw. szczyt w B. - Mowduk Mual wys. 1003 m); w okresie monsunu letniego ponad połowa kraju bywa zalewana wodą, co przy dużym zagęszczeniu ludności powoduje tysiące ofiar (np. 1991 zginęło ok. 290 tys. osób) i poważne straty materialne, pogłębiane przez częste cyklony tropikalne; klimat zwrotnikowy, bardzo wilgotny, monsunowy; dwie pory deszczowe (IV-V i IX-X); średni roczny opad w Dakce 1870 mm, w Czittagongu 2750 mm, w Cox's Bazar 3575 mm; średnia temp. stycznia ok. 20°C, maja ok. 30°C (upały w Dakce sięgają 42°C); b. gęsta sieć rzek (ok. 250); gł. systemy to Brahmaputra-Jamuna, Ganges-Padma, Surma-Meghna, Mouths Ganges (gł. obszar ujściowy), Karnaphuli; roślinność naturalna w znacznym stopniu wyparta przez uprawy; lasy (wilgotne, równikowe) zajmują 14,6% pow. i przetrwały gł. w rejonach górskich na płd.-wsch. krańcach kraju (m.in. drzewo tekowe, telsur, jarul, mahoń, zarośla bambusów); w delcie Gangesu i Brahmaputry, na najniżej położonych obszarach B. zw. Sundarbans rozległe lasy namorzynowe (mangrowe), zdominowane drzewem sundari (stąd nazwa niziny); świat zwierzęcy przetrzebiony, ale występują jeszcze słonie indyjskie, tygrysy i lamparty, małpy makaki; z gadów i płazów: gawial gangesowy, pytony, kobry, jaszczurki, nadto liczne gat. ptactwa wodnego.
LUDNOŚĆ. Kraj jednolity etnicznie, 98% Bengalczyków, nadto Biharczycy (przesiedleni z płn. Indii), Tybetobirmańczycy; wyznania: muzułmanie 83%, hinduiści 16%, buddyści 0,6%, chrześcijanie 0,4%; jedna z najw. w świecie gęstość zaludnienia (979 osób/km2); niski poziom urbanizacji (80% ludności zamieszkuje na wsi); wysoki przyrost naturalny ok. 23‰ (1995); przeciętna dł. życia (jedna z najniższych w świecie): mężczyźni - 62 lata, kobiety - 63 lata; w strukturze płci zdecydowana przewaga mężczyzn (106 mężczyzn na 100 kobiet); b. wysoki wskaźnik analfabetyzmu (65%) i mimo pomocy WHO niski poziom opieki zdrowotnej (1 lekarz na 5142 osoby).
USTRÓJ. Republika parlamentarna od 1991; parlament 1-izbowy (Zgromadzenie Nar.), 330 czł. (w tym 30 miejsc zarezerwowanych dla kobiet powoływanych przez czł. parlamentu), kadencja 5-letnia; głową państwa prezydent (ograniczony do funkcji reprezentacyjnych), wybierany przez parlament na 5 lat (z możliwością jednokrotnej reelekcji); system rządów wielopartyjny; kraj dzieli się na 4 prowincje z 21 okręgami.
GOSPODARKA. Jeden z najbiedniejszych krajów świata; mocno przeludniony, zacofany cywilizacyjnie, wciąż doświadczany klęskami żywiołowymi, korzystający regularnie z poważnej pomocy międzynarodowej (ok. 2 mld dol. rocznie); podstawą utrzymania prymitywne, rozdrobnione rolnictwo (49,6% gospodarstw poniżej 1 ha), w którym pracuje ok. 60% ludności zawodowo czynnej, przy czym blisko połowę stanowią bezrolni; mimo warunków klimatycznych pozwalających na trzykrotne zbiory w ciągu roku, plony są b. niskie, środki ochrony roślin prawie nieznane; uprawa ryżu (zajmuje 70% areału), pszenicy, prosa, batatów, roślin strączkowych, warzyw, bananów, palmy kokosowej gł. na pokrycie własnych potrzeb; z roślin przemysłowych uprawa juty (33% światowych zbiorów), herbaty i tytoniu; hodowla bydła, owiec, kóz, drobiu oraz bawołów wykorzystywanych jako siła pociągowa; niewielkie rybołówstwo rzeczne i morskie, mimo dogodnych warunków. Przemysł słabo rozwinięty, barierą m.in. niedostatek energii elektrycznej; niewielkie wydobycie gazu ziemnego i ropy naft., przem. chem., maszynowy, cementowy, spoż., odzieżowy (57% wartości eksportu); przetwórstwo juty; spore znaczenie rzemiosła dostarczającego przedmiotów codziennego użytku. Słaba sieć komunikacyjna, rzadka sieć dróg (z braku mostów na wielkich rzekach), zaledwie 3 tys. km linii kol. przeważnie wąskotorowych, podstawowe znaczenie ma transport wodny; gł. porty morskie: Czittagong i Mongli z Czalną; 16 lotnisk, najw. w Dakce.
HISTORIA. Część hist. krainy zw. Bengalem, która w starożytności wchodziła w skład imperium Maurjów, następnie królestwa Magadhy, od XIII w. do sułtanatu delhijskiego. 1857 kraj opanowali Anglicy; po uzyskaniu przez Indie niepodległości (1947) i wyodrębnieniu się Pakistanu, tereny na wsch. od ujścia Gangesu (Bengal Wschodni), z przewagą ludności muzułmańskiej, stały się częścią Pakistanu (Bengal Zachodni, ze stol. w Kalkucie, zachował status samodzielnego stanu Indii); w Pakistanie Wsch. szybko powstał ruch (Liga Ludowa) na rzecz autonomii Bengalu Wsch., a następnie secesji; dążenia te przerodziły się w ruch partyzancki i mimo prób jego stłumienia przez armię Pakistanu, doprowadziły 1971 (przy zbrojnym poparciu Indii) do usamodzielnienia się prowincji jako państwa Bangladesz (Bengal Wolny); rządy objęła Liga Lud. pod przewodnictwem M. Rahmana; 1972 uchwalono konstytucję, która za fundament państwowości uznała świeckość, demokrację, wolność i socjalizm (co wiązało się z wprowadzeniem gospodarki planowej z elementami interwencjonizmu państwowowego); 1975 doszło do przewrotu wojskowego, M. Rahman został zamordowany, wprowadzono stan wojenny; względną stabilizację polit. i gosp. przyniosły rządy gen. H. Ershada (1982-90), który 1991 umożliwił wybory parlamentarne i przekazał władzę w ręce cywilne (zwycięstwo Nar. Partii B.; premierem Chaleda Zia); przywrócenie republiki i wprowadzenie rządów demokratycznych przyniosło wzmożoną pomoc międzynar., opracowanie kilku programów wyjścia z trudności gosp., których wykonanie jest jednak b. trudne ze względu na ciągłe klęski żywiołowe, zacofanie cywilizacyjne, waśnie wyznaniowe (silny ruch fundamentalistów islamskich), korupcję i niekompetencję administracji; kolejne wybory 1996 (prezydentem Szahabuddin Ahmed) nie przyniosły poprawy trudnej sytuacji kraju; VIII 2004 katastrofalna powódź objęła dwie trzecie obszaru kraju; po zamieszkach, które uniemożliwiły przeprowadzenie wyborów w I 2007 w kraju wprowadzono stan wyjątkowy, a władzę objął rząd tymczasowy Fakhruddina Ahmeda (byłego ekonomisty Banku Światowego); XI 2007 cyklon Sidr uderzył w rejon Zat. Bengalskiej powodując śmierć przynajmniej 3,5 tys. osób, raniąc 15 tys., a dalsze 2 mln zmuszając do opuszczenia domów.
ZIA, SILKAT, BRAHMANBARIA, MAJMANSINGH, DŻESAUR, NAWABGAŃDŻ, SZOJODPUR, MEGHALAJA, ĆITTAGONG, BALURGHAT- Bangladesz, (Republika Bangladeszu)...
- MIZORAM, stan w płn. wsch. ,...
- BENGAL, Bangla