dawniej Birma
LUDNOŚĆ. Skład etniczny: 75% Birmańczycy, 9% Shanowie, 7% Karenowie, 4% Rakhine, 2% Taczinowie, 2% Monowie; w miastach 25% ludności; gęstość zaludn. 78 osób/km2; przeciętna dł. życia: mężczyźni - 60 lat, kobiety - 63 lata; wyznania: 89,4% buddyści, 4,9% chrześcijanie, 3,8% muzułmanie, nadto wyznawcy religii plemiennych, hinduiści, inni.
USTRÓJ. Formalnie republika socjalistyczna o systemie jednopartyjnym, praktycznie od 1988 rządy junty wojskowej; parlament wybrany 1990 nie podjął działalności (485 czł.); nowa konstytucja, opracowywana od 1993, nie weszła w życie; od 1974 w kraju permamentny stan wyjątkowy. Pod względem adm. kraj podzielony jest na 7 stanów autonomicznych i 7 okręgów.
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. górzyste; od płn. pasma górskie strefy himalajskiej rozciągnięte południkowo: Kumon (najw. szczyt Hkagabo Razi 5881 m), Patkaj i G. Arakańskie; na wsch. rozległa wyż. Szan, pocięta licznymi dolinami rzek; w części środk. równina Irawadi przepołowiona niewysokim pasmem gór wulkanicznych Pegu (do 1518 m), przechodząca w rozległą, rozczłonkowaną deltę rz. Irawadi, z licznymi przybrzeżnymi wyspami i rafami koralowymi; na południu, na wąskim pasie nadbrzeżnym, ciągnącym się po zach. stronie Płw. Indochińskiego, G. Tenaserimskie, obok na M. Andamańskim gęste skupisko wysepek Archipelagu Mergui; klimat zróżnicowany ze względu na górskie strefy klimatyczne, przeważnie zwrotnikowy, monsunowy, wilgotny; średnie temp. stycznia od 13-15C na północy, do 20-25C na południu; analogicznie maja (najcieplejszy) od 28 do 32C; średnia roczna suma opadów w G. Arakańskich i na zach. wybrzeżu do 5000 mm, na wyż. Szan 1000-2000 mm, na równinie Irawadi 500 - 1000 mm; pora deszczowa od kwietnia do października; gęsta sieć rzeczna o układzie południkowym; gł. rzeki: Irawadi z dopływem Czinduin oraz Saluin, Sittang; blisko 50% pow. kraju zajmują lasy monsunowe z przewagą cennego drzewa tekowego, w delcie Irawadi namorzyny, na wyż. Szan sawanny; w niższych partiach gór bambusy, palmy, dęby, rododendrony; bogaty świat zwierzęcy, m.in. słonie indyjskie, tygrysy, nosorożce sumatrzańskie, lamparty, niedźwiedzie malajskie, wiele gat. małp, krokodyle, węże.
GOSPODARKA. Słabo rozwinięty kraj rolniczo-przemysłowy, o przewadze gospodarki państwowej, centralnie planowanej i rozdrobnionym rolnictwie; uprawa ryżu (połowa pow. zasiewów), prosa, kukurydzy, orzeszków ziemnych, trzciny cukrowej, manioku, palmy kokosowej, kauczukowca, tytoniu, bawełny, juty; nadto szacunkowo 60 do 80% światowej produkcji opium i heroiny (gł. w tzw. złotym trójkącie na pograniczu z Laosem, Tajlandią i Chinami); hodowla bydła, bawołów, trzody chlewnej, kóz, słoni (wykorzystywanych w gospodarce leśnej); znaczące rybołówstwo śródlądowe i przybrzeżne; intensywna eksploatacja lasów (drewno tekowe gł. artykułem eksportowym); słabo eksploatowane spore zasoby surowców mineralnych, m.in. ropa naftowa i gaz ziemny, rudy ołowiu, cyny, cynku, wolframu, antymonu, niklu, srebro, kamienie szlachetne (rubiny i szafiry), nefryt; przemysł rolno-przetwórczy (łuszczarnie ryżu, fabryki tytoniu, cukrownie, olejarnie, browary), petrochemiczny, metalowy, włókienniczy, drzewny, cementowy; rozwinięte rzemiosło, gł. sprzęt domowy, wyroby z laki, srebra, tkactwo; sieć drogowa i kolejowa słabo rozwinięta, spore znaczenie żeglugi śródlądowej; gł. porty: Yangon (Rangun), Basein, Moulmein, Sittwe; międzynar. lotnisko w Mingadalon k. Yangonu.
HISTORIA. Początki osadnictwa na terenach M. sięgają II tysiąclecia p.n.e.; u progu naszej ery opanowały je plemiona Piu, które zakładały tu własne państewka; ok. IX w. napłynęły plemiona birmańskie i tybetańskie, które założyły państwo Pagan, a następnie Szanowie i Monowie; zjednoczył je Anawratha, król Paganu panujący 1044-77; w XIII w. najazdy doprowadziły do rozpadu Paganu; do znaczenia doszły następnie państwa Taungu i Awa, które zjednoczył pn. Birma król Alaungpaj (1752-60); 1. poł. XIX w. to początek kolonizacji ang. (wojny 1824-26 i 1852 przyniosły utratę części terytorium), zakończonej 1885 włączeniem Birmy do Imperium Brytyjskiego (jako część Indii); po I woj. świat. nasilają się tendencje niepodległościowe, 1930-32 powstanie antybrytyjskie; 1937 Anglia przekształca Birmę w samodzielną kolonię z własnym parlamentem i rządem; 1942-45 okupacja japońska; po II woj. świat. nasilenie tendencji niepodległościowych, walki zbrojne, zakończone 1948 uznaniem przez W. Brytanię niezależności kraju, który nie wszedł do Bryt. Wspólnoty Narodów; pierwszym premierem U Nu, od 1960 gen. Ne Win, który 1962 przeprowadził wojskowy zamach stanu, wprowadzając autorytarny system władzy i przemiany socjalistyczne (rozwiązanie partii polit. z wyjątkiem Birmańskiej Partii Programu Socjalistycznego, upaństwowienie banków, handlu zagr., części przemysłu, wprowadzenie gospodarki planowej); 1974 ogłoszenie nowej konstytucji, sankcjonującej monopartyjny system rządów, przyjęcie nazwy Socjalistyczna Republika Związku Birmańskiego; 1988 (po ustąpieniu Ne Wina) kolejny wojskowy zamach stanu, władzę przejmuje Rada Przywrócenia Ładu i Porządku z gen. Saw Maungiem na czele; 1989 zmiana nazwy na Związek Myanmar; 1990 w wyborach zwycięża opozycyjna Nar. Liga Demokracji (80% mandatów) zał. przez Aung San Sun Kyi, wyróżnioną 1991 pokojową nagrodą Nobla, od 1989 przetrzymywaną w areszcie domowym przez władze wojskowe; władze nie przekazują rządów opozycji; równolegle narasta ruch oporu (niekiedy zbrojny) mniejszości etnicznych domagających się autonomii (m.in. Karenowie i Shanowie; ci ostatni 1993 proklamują w "złotym trójkącie" niepodległość własnego państwa z Khun Sa jako prezydentem); 1992 władzę przejmuje gen. Than Shwe, ale polityka junty nie ulega zmianie; 1993 powołanie fasadowego Zgromadzenia Konstytucyjnego (702 delegatów, w tym 107 czł. wybranego parlamentu); 2002 zwolnienie z aresztu domowego Aung San Suu Kyi, która nie ustaje w wysiłkach na rzecz demokratyzacji kraju; w rok po zwolnieniu Aung San z aresztu domowego VI 2003 ponowne zastosowanie wobec niej i 19 przywódców Nar. Ligi na rzecz Demokracji "aresztu ochronnego", połączone z zamknięciem (do odwołania) wszystkich szkół wyższych; po ponownym aresztowaniu Aung San Izba Reprezentantów USA zadecydowała o dalszych sankcjach ekon. wobec reżimu (m.in. zamrożenie zagr. kont generałów birmańskich i ich krewnych); VIII 2003 zmiana na stanowisku premiera, obejmuje je Khin Nyunt - dotychczasowy szef wojsk. sił bezpieczeństwa; który 2004 za pośrednictwem tzw. Narodowej Konwencji (z udziałem 1500 mianowanych delegatów) zamierza wprowadzić nową konstytucję (jeszcze bardziej uprzywilejowującą wojsko); opozycyjna Narodowa Liga - kierowana przez Aung San Suu Kyi (nadal przebywającą w areszcie domowym) - ogłosiła bojkot Konwencji; VII 2005 Nyunt został aresztowany (jako nazbyt postępowy) i w całkowicie tajnym procesie skazany na 44 lata więzienia; 2005 stolica przeniesiona do miejscowości Naypyidaw („siedziba królów”); rekordowy czas rządów junty wojskowej (42 lata) przyniósł Birmie całkowity zastój gospodarczy; PKB spadł do 180 dol. na 1 mieszkańca (2004), inflacja wynosi 40%; ogromna armia (ok. 400 tys. ludzi) pochłania 1/3 budżetu; panuje głód; poza stolicą brak jest elektryczności; ukazuje się jedna gazeta codzienna; masowe zatrudnianie nieletnich do przymusowych prac publicznych; 2005 w obawie przed rozruchami w liczącym 4,5 mln mieszkańców Rangunie reżim przeniósł formalnie stolicę (parlament, rząd z ministerstwami) do Pyinmany - prowincjonalnego miasta w środku kraju; równocześnie pogłębia się międzynar. izolacja kraju, m.in. 2005 Myanmar w obliczu grożącego mu bojkotu był zmuszony do złożenia rezygnacji z przypadającego mu formalnie przewodnictwa w ASEAN (którego jest członkiem); IX-X 2007 dwutygodniowy antyrządowy protest zorganizowany przez buddyjskich mnichów (największe wystąpienie przeciw juncie od 20 lat) zakończył się śmiercią 31 osób, zaginięciem 74 oraz aresztowaniem 653 i zaostrzeniem represji wobec demokratycznej opozycji; V 2008 cyklon Nargis, największa katastrofa naturalna w historii M., spustoszył kraj pozostawiając 134 tys. ofiar śmiertelnych i 2-3 mln bezdomnych; straty szacowane są na 4 mld dol.; rządząca junta utrudniała międzynarodowym organizacjom humanitarnym udzielanie pomocy poszkodowanym; w tym samym miesiącu przeprowadzono referendum konstytucyjne, w którym 92% opowiedziało się za projektem nowej ustawy zasadniczej umacniającej rządy wojskowe (1/4 miejsc w parlamencie dla wojskowych, ministerstwo spraw wewnętrznych obsadzone wojskowymi, zakaz kandydowania na urząd prezydenta osób, których małżonek jest obcokrajowcem). Od 2010 pod wpływem miedzynarodowych sankcji gospodarczych stopniowa liberalizacja, premierem były generał Thein Sein. Jesienią 2011 wolność odzyskała szefowa opozycyjnej Narodowej Ligi na rzecz Demokracji (NLD) Aung San Suu Kyi, która w wyborach uzupełniajacych zdobyła IV 2012 mandat do parlamentu.
KACZINOWIE, KARENOWIE, BIRMAŃSKA DROGA, KACZIN, KAJA, LAO, KAREN, MON-KMER JĘZYKI, PJI, TAWOJ- Myanmar, (Związek Myanmar, dawna...
- Birma, Myanmar.
- STOWARZYSZENIE NARODÓW AZJI POŁUDNIOWO-WCHODNIEJ, ; od 1995 czł. jest...