WARUNKI NATURALNE. Kraj wyżynno-górzysty, nizina tylko wzdłuż wybrzeży jez. Tanganika i rz. Ruzizi; w części zach. masywy górskie stanowiące krawędź Wielkiego Rowu Zach. z najw. szczytem Héha (2670 m) w paśmie Bufundu-Mugamba. Klimat podrównikowy wilgotny, wysokie temp. równikowe łagodzone przez położenie kraju na znacznych wysokościach; średnia temp. miesiąca w Bujumburze 25°C; średni roczny opad 1000 mm (nad. jez. Tanganika) do 1800 mm (w górach); gł. rzeki Ruvuvu (dopływ źródłowy Kagery) Ruzizi, Malagarasi; roślinność bujna sawannowa, w górach wiecznie zielone lasy równikowe, zachowane fragmentarycznie; świat zwierzęcy znacznie przetrzebiony.
LUDNOŚĆ. Skład etniczny: 85% ludy Hutu, 15% Tutsi, 1% Pigmeje (Twa); nadto (wg UNHCR 1994) 750 tys. uchodźców w Rwandzie, Tanzanii i Zairze, zaś na obszarze B. ok. 200 tys. uchodźców z Rwandy; wyznania: 78% katolicy, 5% protestanci, 2% anglikanie, 13% wyznawcy rel. pierwotnych, 1% muzułmanie; 50% analfabetów; gęstość zaludnienia 281 osób/km2; w miastach zaledwie 6% ludności; b. wysoki przyrost naturalny 2,9%; przeciętna dł. życia b. niska: mężczyźni - 46 lat, kobiety - 50 lat.
USTRÓJ. Republika, na podstawie konstytucji z 1992, nowelizowanej 1998; głową państwa i szefem rządu prezydent; parlament 1-izbowy (Tymczasowe Zgromadzenie Narodowe), 117 czł. (81 z wyborów, 36 mianowanych przez prezydenta, parlament i Radę Starszych), kadencja 5-letnia; kraj dzieli się na 15 prowincji.
GOSPODARKA. Jeden z najbiedniejszych krajów świata, zrujnowany dodatkowo wojną domową; podstawą gospodarki rolnictwo zatrudniające 93% ludności zawodowo czynnej; uprawa (tradycyjnie w rękach Hutu) manioku, batatów, kukurydzy, ryżu, fasoli, bananów oraz kawy (81% wartości eksportu), herbaty, bawełny i tytoniu; hodowla (w rękach Tutsi) bydła, kóz i owiec. Bogate złoża rud wanadu i niklu (nieeksploatowane), wydobywa się jedynie niewielkie ilości rud woframu, cyny, ołowiu, kolumbitu, tantalinitu, złota; przemysł słabo rozwinięty (przeszkodą m.in. brak energii elektrycznej), gł. spoż. (piwowarski, tytoniowy, przetwórstwo kawy), tekstylny, obuwniczy, cementowy; spore znaczenie rybołówstwa na jez. Tanganika; b. słaba sieć dróg kołowych (90% bez ulepszonej nawierzchni), brak linii kolejowych, jedno międzynar. lotnisko w Bujumburze, kilka krajowych; żegluga przybrzeżna na jez. Tanganika.
HISTORIA. Jeden z nielicznych krajów Afryki posiadający państwowość przed okresem kolonizacji; najprawdopodbniej od XVII w. panowała tu dynastia z plemienia Tutsi, której wybitnymi przedstawicielami byli wodzowie Ntare II (1825-52) i Mwezi Gisabo (zm. 1908); ich królestwo zw. Urundi, posiadało m.in. jednolity język rundi i bogatą literaturę ustną; 1896-97 królestwo uległo ekspansji niem., 1903 włączone do Niem. Afryki Równikowej; 1916 Urundi zajęły wojska belgijskie, od 1923 belg. terytorium mandatowe pn. Rwanda-Urundi podtrzymanie dominacji mniejszości etnicznej Tutsi nad Hutu; 1959 B. uzyskało autonomię, 1962 niepodległość, jako królestwo pod rządami Mwambutsy IV; 1966 ppłk. M. Nicombero (Tutsi) przeprowadził wojskowy zamach stanu, ustanowił republikę; 1972 trwające od dawna waśnie etniczne przerodziły się w powstanie Hutu, w Bujumburze doszło do masowych mordów Tutsi; wzajemne masakry pociągnęły za sobą ok. 300 tys. ofiar; od 1989 próby uśmierzenia napięć etnicznych, 1992 referendum, nowa konstytucja, wprowadzenie wielopartyjnego systemu rządów (z zakazem działalności partii etnicznych); 1993 wybory prezydenckie wygrane pierwszy raz przez kandydata Hutu (M. Ndadaye), wkrótce zamordowanego, co wywołało nową falę walk (ok. 50 tys. ofiar); 1996 po wojskowym zamachu stanu władzę objął płk. Pierre Buyoya (z plemienia Tutsi); niezadowolenie Hutu doprowadziło do wznowienia walk, wojna plemienna dotknęła również Tanzanię, Kongo (dawn. Zair), Ugandę, a pośrednio także Angolę, Kongo Brazzaville i Republikę Środkowoafrykańską; próby mediacji podjął najpierw tanzański polityk Julius Nyerere (1998) następnie Nelson Mandela (1999); w ich wyniku 2000 w Arushy (Tanzania) podpisane zostało przez Buyoyę i przedstawicieli kilku burundyjskich ugrupowań (w obecności N. Mandeli i B. Clintona) porozumienie pokojowe, przewidujące m.in. utworzenie wieloetnicznego rządu oraz powołanie tymczasowego parlamentu; w myśl uzgodnień z 2001 przez najbliższe półtora roku rządzić miał nadal P. Buyoi, następnie przez taki sam okres przedstawiciel Hutu - wiceprezydent Domitien Ndayizeye; nadzór nad uspokojeniem sytuacji objęły siły pokojowe RPA, Nigerii, Senegalu i Ghany, porozumienia nie zaakceptowały dwa najw. ugrupowania Hutu: Siły Obrony Demokracji (FDD) i Siły Wyzwolenia Nar. (FLN), które wznowiły toczące się od 8 lat walki; do końca 2002 ponad 250 tys. ofiar; 2003 zgodne z porozumieniami przekazanie władzy przez P. Buyoya (Tutsi) swemu zastępcy D. Ndayizeye (Hutu); 2004 w Gatumbie (opodal Bujumbury) miejscowi Hutu z FNL dokonali kolejnej masakry kilku tys. Tutsi pochodzących z sąsiedniej Dem. Rep. Konga, a przebywających w obozie dla uchodźców.
HUTU, TUTSI, OJCOWIE BIALI, KAGERA, TANGANIKA, URUNDI, BUŻUMBURA, PIGMEJE