Demokratyczna Republika Konga, 1971–97 Zair, wcześniej Kongo Belgijskie
z Kongiem (Brazzaville), Republiką Środkowoafrykańską, Sudanem, Ugandą, Rwandą, Burundi, Tanzanią, Zambią, Angolą, nadto wąski skrawek dostępu do O. Atlantyckiego u ujścia rz. Kongo; pow. 2 344 885 km2 (trzeci co do wielkości kraj Afryki); 56 mln mieszka. (2005); stol. Kinszasa, dawn. Léopoldville (drugie po Kairze, pod względem liczby ludności, miasto w Afryce) 6,8 mln mieszk., gł. miasta: Lubumbashi, Mbuji-Mayi, Kananga, Kisangani, Likasi, Kolwezi, Bukavu; j. urzędowy franc., w użyciu suahili, chiluba, kikongo, lingola, luvena, chokwe, gbaya, kituba, i in.; waluta: 1 frank kongijski = 100 centymów; PKB w przeliczeniu na 1 mieszk. 120 dol (2006).
LUDNOŚĆ. Skład etniczny: ok. 80% ludy Bantu (18% Luba, 17% Mongo, 12% Kongo, 10% Ruanda), 15% ludy Sudanu (gł. Azande), 5% ludy nilockie, Pigmeje, Ubangi i in., łącznie ok. 200 plemion; 700 tys. uchodźców wewn., nadto wg UNCHR – 1,7 mln uciekinierów z Rwandy, 210 tys. z Angoli, 110 tys. z Sudanu, 91 tys. z Burundi i Ugandy; w miastach 44% ludności; gęstość zaludnienia 25 osób/km2; b.wysoki przyrost naturalny – 32‰ rocznie; 28% analfabetów; przeciętna dł. życia: mężczyźni – 50 lat, kobiety – 54 lata; wyznania: 48,4% katolicy, 29% protestanci, 3,4% animiści, 1,4% muzułmanie, 17,8% inni (w tym kimbanguiści, tzn. wyznawcy religii afrochrześc.).
USTRÓJ. Republika prezydencka; zgodnie z konstytucją z 2006 głową państwa prezydent, wybierany w głosowaniu powszechnym na 5-letnią kadencję (z możliwością reelekcji na 2. kadencję); prezydent stoi na czele nominowanej przez siebie Narodowej Rady Wykonawczej (rządu); dwuizbowy parlament złożony ze Zgromadzenia Narodowego (500 miejsc – 60 obsadzanych w wyborach większościowych, 440 z list otwartych metodą proporcjonalną; kadencja 5-letnia) i Senatu (120 członków wybieranych na 5-letnią kadencję w głosowaniu pośrednim); administracyjnie kraj podzielony jest na 10 prowincji i stolicę; w nowej konstytucji K. wyraziło zgodę na obowiązkowe sądownictwo Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości.
WARUNKI NATURALNE. Środek K. zajmuje rozległa Kotlina Konga, okolona wyżynami i górami: od płd.-zachodu Wyż. Dolnogwinejska, od południa wyż. Lunda i Katangi, od wschodu Wyż. Wschodnioafrykańska, a po jej zach. stronie równolegle pasmo g. Mitumba; wzdłuż granicy z Ugandą, Rwandą, Burundi, Tanzanią i Zambią – Wielki Rów Zach. (część Wielkich Rowów Afrykańskich) z jeziorami: Tanganika, Mueru, Kiwu, Edwarda, Alberta i masywami wulkanicznymi Ruwenzori (Margherita) 5109 m (najw. szczyt Konga) i Wirunga (Karisimbi) 4507 m; od północy Kotlinę Konga okala wyż. Azande, od płn.-zachodu wyż. Kamerunu. Klimat równikowy wilgotny, na wyżynach podrównikowy wilgotny, na krańcach płd. suchy; średni roczny opad 1500-2000 mm, na płd. 1000 mm (skłonność do burz); średnia temp. 24-27°C; w górach chłodniej (20-21°C), częste mgły poranne. Gęsta sieć rzek należących do dorzecza Konga (m.in. Luapula, Aruwimi, Ubangi, Lomami, Lulonga, Tshuapa, Ruki, Kasai), o licznych wodospadach i progach oraz sporym potencjale energetycznym (ok.13% światowych zasobów energii wodnej); lasy (wiecznie zielone, równikowe) zajmują ok. 75% pow. kraju i stanowią największy w Afryce obszar tego rodzaju; na północy i południu sawanny, w górach – powyżej lasów równikowych, lasy górskie, nad nimi roślinność subalpejska; kilka parków nar., m.in. Wirunga i Salonga (wpisane na Listę UNESCO) oraz Alberta obejmujący masyw Ruwenzori i szczyt Karisimbi; świat zwierzęcy reprezentują m.in. rzadko spotykane nosorożce (czarny i biały), lwy, antylopy, żyrafy, okapi.
GOSPODARKA. Jeden z najbiedniejszych krajów świata mimo rozległych bogactw mineralnych i niezłych warunków dla rolnictwa; przyczyną zróżnicowanie etniczne kraju i brak więzi go jednoczących, autorytarne rządy, wysokie bezrobocie; gł. dziedziną gospodarki górnictwo, wydobycie rud kobaltu (16 tys. t, 1. miejsce w świecie), diamentów (12 mln karatów, 2. miejsce w świecie), rud miedzi (144 tys. t czystego metalu, 6. miejsce w świecie), ropy naft. (1,4 mln t, złoża na granicy z Tanganiką niewykorzystywane), na mniejszą skalę wydobywa się siarkę, mangan, cynk, cynę, kadm, beryl, kolumbit, ołów, tantal, wofram, żelazo, węgiel kam., złoto i srebro; hutnictwo miedzi, rafineria ropy naft., niewielki przem. włókienniczy, chem., cementowy, drzewny, skórzano-obuwniczy, spoż. (gł. olejarski i cukrowniczy), metalowy, gumowy; spora produkcja energii w hydroelektrowniach; gł. centra przem. to: Shaba (dawn. Katanga), prowincja Kasai, rejon Kinszasy, Lubumbashi oraz obrzeża jez. Kiwu. Rolnictwo zatrudnia ok. 65% mieszk.; uprawa kukurydzy, ryżu, manioku, sorga, bananów, platanów, batatów, jamsu oraz na eksport kawy, herbaty, palmy oleistej, orzeszków ziemnych, trzciny cukrowej, kauczukowca, bawełny; spore rybołówstwo śródlądowe; znaczna eksploatacja lasów; hodowla mniejszego znaczenia (z powodu plagi muchy tse-tse) bydła, owiec, kóz, trzody chlewnej, drobiu. Sieć komunikacyjna rzadka; mimo naturalnych utrudnień spore znaczenie żeglugi śródlądowej na Kongu i dopływach, uzupełnianej na odcinkach nieżeglownych liniami kolejowymi (dł. 5118 km); ok. 150 tys. km dróg kołowych; gł. porty morskie: Matadi, Boma, Banana; lotniska w Kinszasie i Lubumbashi; 3 uniw., 12 wyższych szkół zawodowych, 4 rządowe centra badawcze (medycyny tropikalnej i ochrony środowiska, rolnictwa, leśnictwa, górnictwa i geologii).
HISTORIA. Kotlina Konga i wyż. Katangi były zaludnione już w paleolicie przez ludy Bantu i Pigmejów; między V a X w. powstały tutaj pierwsze państwa plemienne (m.in. Bakuba, Baluba); w XIV w. do sporego znaczenia doszło Kongo, a pod koniec stulecia Loango, Kakongo, Ngoja, Teke (wszystkie położone w dolinie rz. Kongo) oraz Luba na wyż. Katangi; 1482 początek penetracji portugalskiej (1491 formalna chrystianizacja Konga), rozwój handlu niewolnikami; 1587 Portugalczyków wypędzono, ale najazdy ludów Jaga sprawiły, że w XVII w. znaczenie Konga podupadło; w XVIII w. pojawili się Holendrzy i Belgowie; w 2. połowie XIX w. teren rywalizacji państw eur.; 1876–79 król Belgów Leopold II (pod hasłem "zbadania i ucywilizowania Afryki centralnej") rozpoczął regularny podbój terytoriów K., zainicjował także wyprawę podróżniczą H.M. Stanleya; 1884–85 konferencja berlińska zaakceptowała podboje, utworzono Wolne Państwo Kongo połączone z Belgią unią personalną, 1908 przekształcone w kolonię pn. Kongo Belg., ze stol. w Léopoldville; od końca XIX w. intensywna eksploatacja bogactw mineralnych, napływ kapitałów, rozwój przem. wydobywczego, urbanizacja; opór miejscowej ludności znalazł oparcie w ruchu rel. zw. kimbangizmem – od przywódcy S. Kimbangu (1899–1951) – skierowanym przeciwko kulturze eur., misjom chrześc. i wyzyskowi kolonialnemu; 1902-08 dla złamania oporu Belgowie wymordowali ok. 2 mln miejscowej ludności; znaczenie K. wzrosło pod koniec II woj. świat. w związku z eksploatacją złóż uranu (ob. wyczerpanych); w latach 50. powstają pierwsze organizacje niepodległościowe: Stowarzyszenie Plemienia Bakongo (ABAKO) pod kierownictwem J. Kasavubu oraz ogólnokrajowy Kongijski Ruch Nar. (MNC), przew. P. Lumumba; I 1960 przyznanie niepodległości; VI 1960 powstaje republika federacyjna pn. Kongo-Léopoldville (wkrótce zmienioną na Kongo-Kinszasa), prezydentem - Kasavubu, premierem Lumumba; VII 1960 wybuch wojny domowej na tle konfliktów etnicznych, secesja najbogatszych prowincji: Katangi (na czele M. Czombe) i Kasai (z A. Kalondżim); wezwane przez Lumumbę wojska ONZ nie opanowały sytuacji; XII 1960 wojskowy zamach stanu gen. Mobutu, zamordowanie Lumumby, premierem C. Adoula; 1961 podczas misji pokojowej ginie nad Kongiem w katastrofie lotniczej (w niejasnych okolicznościach) sekretarz generalny ONZ D. Hammarskjld; 1963 z pomocą wojsk ONZ secesja obu prowincji zostaje zlikwidowana (mimo silnego oporu białych najemników rekrutowanych przez Czombego); 1964 parlament uchwala nową konstytucję (m.in. zmianę nazwy państwa na Demokratyczną Republikę Konga), 1965 prezydent Kasavubu zostaje obalony przez kolejny zamach stanu gen. Mobutu, który objął stanowisko prezydenta i premiera, zawiesił konstytucję, 1967 założył partię pn. Ludowy Ruch Rewolucji (MPR), z czasem jedyną legalną partię w K.; Mobutu przeprowadził za odszkodowaniem częściową nacjonalizację przemysłu (m.in. usunął Union Minire, działający od 1907 potężny koncern belg., inspiratora secesji Katangi), afrykanizację nazewnictwa, w tym imion i nazwisk (1971 wprowadzono nazwę Zair), nową walutę; rozwój gospodarczy lat 70., wspomagany napływem kapitałów zagr., zakłóciła 1977–78 ponowna próba secesji prowincji Shaba (dawn. Katanga) stłumiona przy pomocy wojsk franc.; od początku lat 80. pogorszenie sytuacji gosp., represje wobec przeciwników polit., gwałty na tle różnic etnicznych; 1990 pod naciskiem międzynar. i USA powolna rezygnacja z monopartyjnego systemu władzy, 1993 wobec proklamowania przez Shabę autonomii, ostrych napięć etnicznych (w Kivu 400 tys. wypędzonych), napływ uchodźców z Rwandy, nałożenia przez ONZ embarga na broń dla K. – porozumienie z opozycją, powołanie tymczasowego parlamentu, przygotowanie konstytucji ograniczającej władzę prezydenta; 1996 wybuch powstania, na czele Laurent-Desire Kabila wspierany przez wojska państw sąsiednich; 1997 zmuszenie Mobutu do ucieczki z kraju (wkrótce zmarł), prezydentem Kabila, powrót do nazwy: Demokratyczna Republika Konga; po okresie krótkotrwałych reform, przejście do dyktatury; 1998 ponowny wybuch wojny domowej z udziałem wojsk Rwandy i Ugandy (po stronie przeciwników Kabili) oraz Zimbabwe, Angoli i Namibii wezwanych na pomoc przez Kabilę; 1999 podpisanie w Lusace porozumienia pokojowego przez państwa zaangażowane w konflikt oraz powołanie przez Radę Bezpieczeństwa ONZ specjalnej misji (MONUC) dla nadzoru porozumienia; mimo to postępująca dezintegracja państwa, którego bogactwami naturalnymi zainteresowani są wszyscy sąsiedzi; 2001 udany zamach na L.D.Kabilę, prezydentem jego syn Joseph Kabila; jego energiczne starania o ustabilizowanie wewn. sytuacji politycznej, zapowiedź przeprowadzenia wolnych wyborów, liberalizacja gospodarki, rozmowy z opozycją, a także z przywódcami państw zaangażowanych w konflikt doprowadziły w końcu do pewnego postępu w procesie pokojowym; VII 2002 podpisano w Pretorii porozumienia między Demokratyczną Republiką Konga a Rwandą kończące trwającą od 1994 wojnę w rejonie Wielkich Afr. Jezior, w której zginęło ponad 2 mln ludzi; pod nadzorem MONUC rozpoczął się proces wycofywania obcych wojsk; jeszcze przed końcem 2002 Angola, Namibia, Rwanda, Uganda i Zimbabwe wycofały swoje wojska, zaś w Pretorii podpisano z przedstawicielami opozycji porozumienia stanowiące zarys przyszłego ładu politycznego państwa; niestety, w dwa lata później we wsch. części kraju walki między wojskami rządowymi a oddziałami powstańczymi reprezentującymi opozycję wybuchły ponownie; dokonana VI 2004 próba przewrotu wojsk. została stłumiona przez J. Kabilę; organizacje humanitarne alarmują, że w zacofanym cywilizacyjnie i zniszczonym wojną K. dochodzi do masowego torturowania dzieci, uzasadnianego wypędzaniem z nich czarów; 2005 przyjęto w referendum narodowym nową konstytucję - weszła w życie w II 2006, wprowadziła ona nową flagę państwową; VI 2006 przeprowadzone zostały pierwsze od czterech dekad wolne wybory parlamentarne i prezydenckie, mimo obecności wojsk pokojowych ONZ i UE (łącznie ponad 18 tys. żołnierzy) po wyborach doszło do zbrojnych starć zwolenników urzędującego prezydenta Kabili i jego głównego konkurenta, wiceprezydenta Bemby, walki zaostrzyły sie jeszcze po przeprowadzonej w X 2006 drugiej turze wyborów, którą wygrał Kabila (zdobył 58% głosów).
MITUMBA, STANLEYVILLE, ZAIR, UELE, SANKURU, TSHUAPA, KONGO, KARISIMBI, WIRUNGA, BURUNDI