Socjalistyczna Republika Wietnamu
LUDNOŚĆ. W. zamieszkują 54 grupy etniczne, najliczniejsze to: Kinhowie (Wietnamczycy) 86%, Tho 1.9%, Tajowie 1.7%, Muong 1.5%, Khmerowie 1.4%, Hoa (Chińczycy) 1.1%, Nun 1.1%, Hmong 1%; w miastach 25,8% ludności; gęstość zaludnienia 252 osby/km2, nierównomierna - w dolinach rzek do 1000 osób; przyrost naturalny 1,05% (2005); przeciętna dł. życia: mężczyźni - 68 lat, kobiety - 72 lata; wyznania: 9,3% buddyści, 6,7% katolicy, 1,5% buddyści hoa hao, 1,1% wyznawcy kaodaizmu (synteza chrześc., buddyzmu, hinduizmu, konfucjanizmu, dżinizmu oraz wierzeń lokalnych), 0,5% protestanci, 0,1% muzułmanie, 80,8% nie przynależy do żadnego Kościoła.
USTRÓJ. Republika socjalistyczna od 1980 (potwierdzona konstytucją 1992); parlament jednoizbowy (Quoc-Hoi, Zgromadzenie Nar.), 498 czł., wybory co 5 lat; system monopartyjny (Komunistyczna Partia Wietnamu – 90% parlamentarzystów z ramienia KPW, pozostałe 10% bezpartyjnych, ale zaakceptowanych przed wyborami przez partię); głową państwa prezydent, wybierany przez Zgromadzenie Nar. na 5 lat spośród jego członków; kraj dzieli się pod względem adm. na 59 prowincji (tinh) i 5 gmin (thu do).
WARUNKI NATURALNE. Kraj rozciągnięty wzdłuż wsch. wybrzeży Płw. Indochińskiego na dł. 1750 km, o zmiennej szer. (od 600 km na płn., do 60 km w części środk. i 350 km na płd.); ukształtowanie pow. na płn. wyżynno-górskie - masywy Tam Dao, Sip Song Chau Thai, Hoang Lien Son z najw. szczytem Fan Si Pan (3142 m), pocięte głębokimi dolinami Rzeki Czerwonej i jej dopływów; wzdłuż wybrzeży Zat. Tonkińskiej wąski pas nizin, poszerzających się w delcie Rzeki Czerwonej (niz. Bac Bo); w części środkowej długi (ok. 1000 km) łańcuch G. Annamskich, wys. do 2598 m (Ngoc Linh), z licznymi płaskowyżami; na płd. niziny aluwialne, zwł. w rozległej delcie Mekongu, z charakterystycznymi izolowanymi wzniesieniami (tzw. mogoty). Klimat, ze względu na dużą rozciągłość południkową kraju, zróżnicowany; na płn. zwrotnikowy monsunowy, na płd. podrównikowy; średnie temp. najchłodniejszych miesięcy 13-14C na płn., 21-23C na płd.; najgorętszych odpowiednio 28 i 29-30C; średnia roczna suma opadów 1500-2000 mm, w górach do 3000 mm; pora deszczowa IV-V i X-XI, na płn. I-III częste wielodniowe mżawki; zimą w górach śnieg, latem u wybrzeży Zat. Tonkińskiej deszcze tropikalne; rzeki liczne, przeważnie krótkie, bystro płynące, z wodospadami; gł. Rzeka Czerwona (510 km w granicach W.) i jej dopływ Rz. Czarna, Mekong - dolny bieg z rozgałęzieniami (ok. 220 km w granicach W.); spore wahania stanu wód w rzekach (do 10 m w porze deszczowej), liczne kanały nawadniające, niewiele jezior, najw. Dac Lac na płaskowyżu Tay Nguyen; szata roślinna mocno zniszczona wskutek skażeń środkami chem. podczas wojny oraz w rezultacie nadmiernej eksploatacji lasów (na opał, eksport); na płn. wilgotne, wiecznie zielone lasy monsunowe, na płd. drzewostan zróżnicowany, cenne gat. drzew, m.in. mahoniowiec, kamforowiec, dalbergia, sumak lakowy, drzewo żelazne, zarośla bambusowe, w wyższych partiach gór dąb i sosna, na wyżynach i w kotlinach śródgórskich sawanny, na płd. wybrzeżach namorzyny; gleby na ogół mało żyzne, z wyjątkiem płaskowyżu Tay Nguyen oraz glejowych mad w deltach rzek.
GOSPODARKA. Kraj biedny (1991 produkt krajowy brutto na 1 mieszk. wynosił 160 dol.), o dużej dynamice wzrostu gosp. (od lat 90. powyżej 8% rocznie); obciążeniem wysokie wydatki na siły zbrojne (900 tys. żołnierzy, ok. 9% budżetu); podstawą gospodarki rolnictwo; uprawa ryżu (zbiory 2-3 razy w roku), kukurydzy, manioku, batatów, soi, orzeszków ziemnych, roślin strączkowych, bananów, ananasów, drzew cytrusowych, z roślin przemysłowych - trzciny cukrowej, bawełny, herbaty, kawy, kauczukowca, tytoniu; hodowla bydła, trzody chlewnej, bawołów; spore znaczenie rybołówstwa śródlądowego i przybrzeżnego (m.in. kraby, krewetki, koral); wydobycie ropy naft. (w złożach odkrytych w szelfie Zat. Tonkińskiej na przełomie 1986/87), gazu ziemnego, węgla kam., zwł. antracytu, rud żelaza, cyny, chromu, ołowiu, manganu, wolframu, lignitów, apatytów, pozyskiwanie soli z wody morskiej; na płn. kraju - w konsekwencji gospodarki socjalistycznej - przemysł ciężki, chem. (nawozy sztuczne, środki ochrony roślin), zbrojeniowy, cementowy, nadto produkcja maszyn i narzędzi roln., pomp, środków transportu kolejowego; na płd. gł. lekki, włókienniczy, odzieżowy oraz spoż. (łuszczarnie ryżu, przetwórnie kawy, tytoniu, owoców, olejarnie), tartaki, cegielnie, produkcja kauczuku; od lat 90. napływ kapitału zagranicznego zwł. z USA (1994 zniesienie embarga), Tajwanu, Hongkongu, Singapuru, Korei Płd., Australii, Francji (łącznie ok. 10 mld dol.), zainwestowane gł. na płd. kraju, m.in. w Ho Chi Minh montownie samochodów, motocykli, zakłady sprzętu elektronicznego, przem. obuwniczy, konfekcyjny; zachętą m.in. strefy ekonomiczne zakładane na wzór chiński (Hanoi-Hajfong, Ho Chi Minh, Da Nang); tradycyjnie rozwinięte rzemiosło (wyroby z bambusa, słomy ryżowej, laki, kości słoniowej, skóry, drewna); 4 uniw., ponad 80 instytutów naukowych; sieć komunikacyjna w rozbudowie, m.in. unowocześniana trasa kołowa Hanoi-Ho Chi Minh, rozwinięta żegluga przybrzeżna i śródlądowa, gł. porty morskie i lotnicze w Hanoi i Ho Chi Minh.
HISTORIA. Nazwa państwa W. ulegała wielokrotnym zmianom; jego zalążek istniał najprawdopodobniej nad zat. Bac Bo, w płn. części kraju i było nim królestwo Van Lang, kilkakrotnie podbijane przez Chiny i sąsiednie państwa, 111 p.n.e. włączone do terytorium chińskiego; 39 n.e. wybuchło tam antychińskie powstanie pod wodzą sióstr Trung Trac i Trung Nhi, z których pierwsza po wypędzeniu Chińczyków ogłosiła się królową, 43 stłumione; odtąd wielokrotne próby odzyskania niepodległości, 544 pod wodzą Ly Bona zwieńczone powodzeniem, powstaje państwo Van Xuan, 602 ponownie opanowane przez Chiny; po kolejnych nieudanych powstaniach (687, 722, 791) do uzyskania autonomii doprowadziła 907 rodzina Khuc, 939 Ngo Quyen wywalczył pełną niepodległość; tysiącletnie panowanie Chin wywarło wpływ na wierzenia, obyczaje i kulturę, upowszechnił się konfucjanizm, buddyzm, taoizm, chińskie pismo itp.; od X w. rządy dynastii nar.: Dinh, Tien Le, Ly, Tran, walki z najazdami Mongołów, okres powolnej kolonizacji południa zamieszkałego przez Czamów; 1406 kolejny najazd chiński na krótko spowodował utratę niepodległości, odzyskanej w rezultacie powstania 1418-28 pod wodzą Le Loia, założyciela dynastii zw. Le Późniejszą; 1470 pod jej panowaniem podporządkowano Czamów całkowicie; na przełomie XVI i XVII w. rozpad na dwa państwa, płn. rządzone przez ród Trinh i płd. - Nguyen, początek penetracji europejskiej; 1771 tzw. powstanie Tajsonów, wszczęte przez trzech braci Nguyen przeciw własnej rodzinie, zapoczątkowało ich rządy także na obszarze podległym rodzinie Trinh; 1802 Nguyen Anh, jeden z potomków obalonej dynastii Nguyenów, przy pomocy Francuzów zniszczył państwo Tajsonów i ogłosił się cesarzem pod imieniem Gia Long (uważany za założyciela państwa wietnamskiego); samodzielny byt państwa w. przerwała 1858-62 Francja, zajmując 3 wsch. prowincje płd. W., 1867 Kochinchinę (Nam Bo), 1883-85 resztę kraju, z zachowaniem w Annamie (Trung Bo) i Tonkinie (Bac Bo) formalnej autonomii wietnamskiej; 1887 W. wraz Kambodżą przekształcony został w tzw. Indochiny Franc., do których 1893 dołączono Laos; do wybuchu II woj. świat. trwał okres kolonialnej eksploatacji W. połączony z narastającym ruchem narodowowyzwoleńczym; 1926 Francuzi nominują Bao Dai cesarzem W.; 1927 powstaje Nar. Partia W. związana z Kuomintangiem, która 1930 inicjuje nieudane powstanie, krwawo stłumione przez Francuzów; podobnym rezultatem kończy się powstanie chłopskie, wzniecone przez zawiązaną 1930 Komunistyczną Partię W. z Ho Chi Minhem na czele, która w okresie rządów Frontu Ludowego we Francji doprowadza 1936 do powstania Indochińskiego Frontu Demokratycznego, który nieco łagodzi reżim kolonialny, kontynuując zabiegi o niepodległość; 1940 do W. wkraczają - na podstawie porozumienia z rządem Vichy - oddziały jap., obejmując kontrolę wojskową nad całym Płw. Indochińskim, przy zachowaniu franc. administracji; 1941 powstaje Liga Niepodległości (Viet-Minh), która inicjuje działania partyzanckie o szerokim zasięgu, 1944 przekształca się w Wietnamską Armię Ludową; III 1945 Japończycy formalnie obalają administrację franc., z ich inicjatywy ces. Bao Dai proklamuje "niepodległość" w ramach jap. Wschodnioazjat. Strefy Dobrobytu, w odpowiedzi Francuzi zapowiadają przyznanie Indochinom samorządu i włączenie ich do Unii Franc.; IV 1945 kongres Viet-Minhu tworzy Komitet Wyzwolenia Nar., którego oddziały wypierają Japończyków, Bao Dai abdykuje, 2 IX 1945 Ho Chi Minh proklamuje utworzenie Demokratycznej Republiki W., 1946 Konstytucyjne Zgromadzenie Nar. powierza mu urząd prezydenta i premiera; Francja formalnie uznaje nowe państwo, z wyłączeniem Kochinchiny, w której 1946 proklamuje utworzenie autonomicznej republiki pod swoim protektoratem (bez zapowiedzianego referendum), dokonuje także bombardowania Hajfongu; w odpowiedzi Viet-Minh atakuje Hanoi, wybucha wojna wietnamsko-francuska; 1954 klęska Francuzów pod Dien Bien Phu doprowadza do pokojowej konferencji w Genewie, której rezultatem jest m.in. ustalenie wzdłuż 17 równoleżnika tymczasowej linii demarkacyjnej dzielącej kraj na W. Płd. i W. Płn., nadzorowanej przez Międzynar. Komisję Nadzoru i Kontroli (z udziałem Polski); praktycznie jest to podział kraju, w części płn. rządzi partia komunistyczna pod przewodem Ho Chi Minha, w części płd. po obaleniu Bao Dai (1955) powstaje Republika Wietnamu ze stol. w Sajgonie, prezydentem Ngo Dinh Diem (który nie uznał układów genewskich), popierany wojskowo i gospodarczo przez USA; w opozycji pozostaje Viet-Minh, który od 1958 zaczyna tworzyć w Republice W. oddziały partyzanckie (Vietcongu), popierane przez utworzony 1960 przez komunistów z DRW - Narodowy Front Wyzwolenia W. Płd., co praktycznie oznacza początek wojny domowej; 1963 w wojskowym zamachu stanu ginie Ngo Dinh Diem, 1964 lotnictwo USA rozpoczyna bombardowania baz Vietcongu, rozpoczyna się wietnamska wojna 1965-73; 1975 po wycofaniu wojsk amer., DRW wbrew postanowieniom paryskim, rozpoczęła wojskową ofensywę na Wietnam Płd., zakończoną po kilku miesiącach zajęciem Sajgonu. W rezultacie blisko 30 lat trwających wojen (1945-75) zginęło 2 mln Wietnamczyków, 4 mln zostało inwalidami, 57% ludności utraciło dach nad głową, znaczna część ziem została zdewastowana, po czym nastąpiła przebudowa na modłę komunistyczną (nacjonalizacja przemysłu i banków, kolektywizacja rolnictwa, "obozy reedukacyjne" dla urzędników, przesiedlenia ok. 1,5 mln ludności z miast płd. W. do tzw. nowych regionów gospodarczych, itp.); 1976 utworzono wspólną Socjalistyczną Republikę W. (przyjętą do ONZ); 1978-79 W. obalił, popierane przez Chiny, zbrodnicze rządy Czerwonych Khmerów w Kambodży, ustanawiając w Phnom Penh powolny sobie rząd; przeprowadzone w rewanżu przez Chiny zbrojne ataki zostały odparte; państwa Zachodu i ASEAN nałożyły na W. embargo (jako karę za agresję); sytuację gosp. W. pogorszył fakt, że równolegle nastąpiło zmniejszenie pomocy ZSRR, w połowie lat 80. W. poniechał angażowania się w sprawy Kambodży, 1986 po zmianie I sekretarza partii (Nguyen Van Lindh zamiast Le Duana) rozpoczął się proces liberalizacji gospodarki, demokratyzacji systemu, kontynuowany przez Do Muoi, od 1991 szefa partii, która wprowadza elementy gospodarki rynkowej na wzór azjatycki (z zachowaniem interwencjonizmu państwa); 1992 nowa konstytucja usankcjonowała zmiany w gospodarce; 1994 zniesienie przez USA sankcji na handel z W., przyznanie kredytów przez Bank Światowy; 1995 przyjęcie W. do ASEAN, nawiązanie stosunków dyplomatycznych z USA; 2001 nastąpiła zmiana na stanowisku I sekretarza KP Wietnamu - kombatanta wojny z USA, konserwatywnego gen. Le Kha Phieu pełniącego te obowiązki od 1997 - zastąpił Nong Duc Manh, dotychczasowy przew. Zgromadzenia Nar. uważany za reformatora i liberała; XI 2000 nastąpiła pierwsza od czasów wojny wizyta amer. głowy państwa (B. Clintona) w Wietnamie; wybory parlamentarne (V 2002) dokonały się spośród kandydatów partii rządzącej, niemniej pierwszy raz wyborcy mieli możliwość wyboru nazwisk, nadto dopuszczono na listy 135 bezpartyjnych; od poł. lat 90. W. odnotowuje wysoki wzrost gosp. (6% w 2000 roku), na co złożyły się rosnące inwestycje zagr., motywowane b. tanią siłą roboczą, pomoc USA i Francji, wreszcie liberalizacja ustrojowa (premier Phan Van Khai zabiega o przyjęcie Wietnamu do WTO); nadal jednak występuje podział między znacznie bogatszą płd. częścią kraju i biedniejszą północą.
SOCJALISTYCZNA REPUBLIKA WIETNAMU, NGO QUYEN, BAC BO, HO CHI MINH, ASEAN, ANNAMSKIE GÓRY, McCULLIN, TAJOWIE, RACH GIA, DYMY BOJOWE- wietnam, 1. „nielubiana lekcja”;...
- Wietnam, (Socjalistyczna Republika...
- bij na Wietnam, ‘odejdź, odczep się...