Zhongguo
Państwo w środk. i wsch. Azji, nad morzami O. Spokojnego (Żółtym, Wschodniochińskim i Południowochińskim); graniczy z Koreą Płn., Rosją, Mongolią, Kazachstanem, Kirgistanem, Tadżykistanem, Afganistanem, Pakistanem, Indiami, Nepalem, Bhutanem, Myanmarem (Birmą), Laosem, Wietnamem; pow. (z Tybetem); 9 596 950 km2, trzecie pod względem obszaru państwo świata (po Rosji i Kanadzie); 1,3 mld mieszk. (2003), najludniejsze państwo świata; stolica Pekin – 7,2 mln mieszk., w zespole miejskim 10,3 mln; gł. miasta: Szanghaj (8,2 mln; 13,9 mln), Tianjin, Shenyang, Wuhan, Kanton, Chongqing, Harbin, Chengdu, Xi’an, Nankin; j. urzędowy chiński (putonghua lub guoyuo); jednostka monetarna 1 yuan = 10 jiao = 100 fenów; PNB na 1 mieszk. 1120 dol (2003).
WARUNKI NATURALNE. Większą część pow. Ch. zajmują góry i wyżyny (ok. 70%), niziny zaledwie 12% (gł. na wschodzie); na płd.-zachodzie kraju rozległa Wyż. Tybetańska, najwyżej położona na Ziemi (4000–5000 m), otoczona od południa najwyższymi na świecie górami: Himalajami i Karakorum (łącznie 14 szczytów powyżej 8 tys. m, najw. Mount Everest 8848 m); w płn.-zach. części Ch. Wyż. Sinciańska z 2 kotlinami tektonicznymi: Dżungarską i Kaszgarską (z pustynią Takla Makan i najw. depresją kraju Kotliną Turfańską – 154 m p.p.m.), rozdzielonymi górami Tien-szan; na północy wyżyna Mongolii Wewn. (z pustyniami Ałaszan i Gobi) oraz wyż. Ordos, na południe od której rozciąga się największy obszar lessowy na Ziemi (Wyż. Lessowa); w środk. części kraju przeważają wyżyny (Junnańsko-Kuejczouska, Kotlina Syczuańska) i niewysokie góry.
Na płn.-wschodzie w dorzeczu rz. Sungari i Liao-ho leży Niz. Mandżurska, otoczona górami Wielki Chingan i Mały Chingan; na wschodzie, w dolnym biegu rz. Huang-ho i Huaj-ho – Niz. Chińska, w dorzeczu dolnej Jangcy i Han-shui – Niz. Jangcy; na płd.-wschodzie G. Południowochińskie. łączna dł. granicy lądowej Ch. wynosi ok. 20 tys. km, morskiej ok. 12 tys. km; do Ch. należy ponadto ok. 3 tys. przybrzeżnych wysp, m.in. Hajnan, Chongming, Zhoushan, archipelag Pescadory. Klimat strefowy, w płn.-wsch. częSci kraju umiarkowany chłodny, w płn. – umiarkowany ciepły, w części środkowej podzwrotnikowy, na krańcach płd. zwrotnikowy; na płd.-wschodzie i wschodzie wpływ monsunów (na wybrzeżach tajfuny), na zachodzie – klimat kontynentalny suchy i skrajnie suchy.
Duże różnice temperatur zimą (styczeń od -20° na północy, do -10°C na południu; w Pekinie -5°C, w płn. Mandżurii odnotowano rekordową temp. ujemną -52°C); latem w lipcu 26-30° na całym obszarze (z wyjątkiem wysokich gór); średnia roczna suma opadów 250 do 1000 mm (w Kotlinie Kaszgarskiej poniżej 100 mm; w G. Południowochińskich do 3000 mm). Bogata sieć rzeczna (ok. 5 tys. rzek), nierówno rozmieszczona (ok. 36% pow. kraju leży na terenach bezodpływowych); gł. rzeki: Jangcy (dł. 5520 km), Huang-ho (4670 km), Xi-jang, Amur (graniczny z Rosją), Huaj-ho, na obszarach wewn. Tarym; rz. przeważnie spławne i żeglowne, o dużych wahaniach stanów wód, powodujące katastrofalne powodzie; w Ch. mają swój początek także inne wielkie rz. Azji, m.in. Indus, Brahmaputra, Saluin, Mekong.
Rozbudowana sieć kanałów nawadniających (na wsch. Wielki Kanał – najdłuższy kanał żeglowny na świecie, 1728 km); liczne jeziora, najczęściej występujące w środk. i dolnym dorzeczu Jangcy (najw. Poyang-hu, pow. 2700 do 5100 km2, Dongting-hu – 4000 km2) oraz na Wyż. Tybetańskiej (Kuku-nor), na płn.-wsch. granicy z Rosją duże jez. Chanka. Lasy wyparte przez uprawy, zachowane gł. w górach, zajmują 12% pow. kraju; w g. Wielki Chingan tajga modrzewiowa, przechodząca w las mieszany; w G. Południowochińskich wiecznie zielone obszary leśne (drzewa tunga, kamforowe, laurowe) oraz zarośla bambusowe; na wyspach lasy zwrotnikowe; na wyżynach i w kotlinach środk. i zach. Chin stepy, półpustynie i pustynie. Świat zwierzęcy mocno przetrzebiony, występują rzadkie gat., m.in. niedźwiedź himalajski, panda, kot tybetański, aligator chiń., salamandra olbrzymia (dł. do 180 cm). Obszar przyrody chronionej zajmuje 0,2% pow. kraju, obejmuje m.in. wielki kompleks krasowy opodal m. Guilin, fragmenty gór Tien-szan i Ałtaju Mongolskiego, masyw górski Tai-shan (wpisany na Listę UNESCO).
LUDNOŚĆ. Przeważającą większość ludności (92%) stanowią Chińczycy (narodowości Han); poza nimi występuje ok. 55 różnych mniejszości narodowych, m.in. Czuangowie, Dungarowie, Mandżurowie, Tajowie, Ujgurzy, Mongołowie, ludy tureckie, Tybetańczycy. 1990 – 71% ludności deklarowało ateizm; wśród wyznań dominują: taoizm z konfucjanizmem (łącznie ok. 20%), buddyzm (10%), islam (2,4%, gł. Ujgurowie), chrześcijaństwo 1% (w tym ok. 5 mln protestantów i 4 mln katolików), wśród Tybetańczyków lamaizm. Gęstość zaludnienia 136 osób/km2, przy b. nierównym rozmieszczeniu, ok. 95% ludności zamieszkuje bowiem wsch. Chiny, gdzie gęstość zaludnienia waha się od 600 do 2000 osób/km2 – na Wyż. Tybetańskiej wynosi 1–5 osób/km2; kraj słabo zurbanizowany, ponad 60% ludności mieszka na wsi; niski poziom sanitarny, stale rośnie zagrożenie wirusem HIV (2002 zakażonych było ok. 1,5 mln obywateli).
Mieszk. Chin stanowią ponad 20% ludności świata; przyrost naturalny spadł do 0,6% (2003); 1979 KPCh podjęła kampanię ograniczenia przyrostu naturalnego, uciekając się do drastycznych środków przymusu (zasada jednodzietności w miastach, przymusowa aborcja); w rezultacie kampanii wskaźnik urodzeń wynoszący 5,94 w latach 1965-70 (najw. w świecie), spadł do 1,3 (2003); mimo powstrzymania eksplozji demograficznej, jej metodologia wzbudziła w świecie wiele kontrowersji; jednym z jej negatywnych skutków było zaburzenie równowagi demograficznej Chin (2004 na 119 mężczyzn przypadało w Chinach 100 kobiet), gdyż na wsi uważa się chłopców za lepsze zabezpieczenie spokojnego bytu w latach emerytalnych, a ilość potomstwa nadal jest limitowana; przeciętna dł. życia: mężczyźni 67 lat, kobiety – 71 lat.
USTRÓJ. Republika socjalistyczna z zachowaniem kierowniczej roli Komunistycznej Partii Chin (monopartia); konstytucja z 1982 (ze zmianami z 1993 – wprowadzającymi gospodarkę rynkową i z 1999 – ustanawiającymi “państwo dyktatury ludowo-demokratycznej”); najwyższym organem władzy państwowej Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych złożone z 2979 deputowanych, wybieranych na 5 lat w wyborach pośrednich przez zgromadzenia ludowe prowincji, okręgów autonomicznych i miast; do jego kompetencji należy władza ustawodawcza, uchwalanie planów gosp. i budżetu oraz wybór przew. ChRL (głowy państwa). Kraj podzielony jest na 23 prowincje, 5 okręgów autonomicznych, 3 miasta wydzielone (Pekin, Szanghaj, Tianjin) i dwa regiony specjalne z własnymi organami władzy ustawodawczej i wykonawczej (Hongkong i Makau).
GOSPODARKA. Do 1949 kraj rolniczy o gospodarce półfeudalnej, uzależniony od kapitału zagr.; rewolucja 1949 dokonała nacjonalizacji gł. działów gospodarki oraz reformy rolnej, zapewniając dominację sektora państwowego; na wsi rozwój spółdzielni produkcyjnych, od 1958 komun ludowych, w miastach rozwój przem. ciężkiego, w rytm uchwalanych centralnie planów 5-letnich; po kryzysie gosp. spowodowanym tzw. "rewolucją kulturalną" 1979–84 likwidacja komun, wprowadzenie zasady dzierżawy przez chłopów od państwa niewielkich gospodarstw rolnych (5–10 ha), zakup wielu zagr. technologii, utworzenie 5 specjalnych stref ekon., 14 "otwartych" miast przybrzeżnych oraz regionów rozwoju ekon.-technologicznego, w których preferowane są inwestycje kapitału obcego; inwestycje zagr. w Ch. 1979–90 wyniosły 37 mld dol. USA; 1993 wprowadzono zmiany konstytucji zmierzające do zbudowania tzw. socjalistycznej gospodarki rynkowej.
Na pocz. 1995 częściowe rozwiązanie narastającego konfliktu z USA w sprawie pirackiej produkcji programów komputerowych, kaset audio i video (1. miejsce na świecie w wytwarzaniu nielegalnych produktów); rozwój turystyki i infrastruktury z nią związanej (38 mln gości; 5 miejsce wśród najczęściej odwiedzanych krajów świata). Ch. są krajem o wybitnie surowcowej strukturze gosp.: wydobycie węgla kam. przekracza 1 mld ton (Zagłębie Kajluańskie, prowincja Datong); poza tym zasadnicze znaczenie dla gospodarki Ch. ma wydobycie ropy naft. (Heilongijang, Shadong), rud wolframu, żelaza, antymonu, metali nieżelaznych, łupków bitumicznych, soli kam., kaolinu, boksytów, fosforytów, metali szlachetnych; przem. przetwórczy skoncentrowany w płn.-wsch. i wsch. części kraju; rozwinięte hutnictwo, przem. maszynowy (produkcja obrabiarek), stoczniowy, rafinacja ropy naft. (100 mln ton rocznie), wytwarzanie taboru kolejowego i samochodów ciężarowych, przem. chemiczny (I miejsce w świecie w produkcji nawozów azotowych), elektroniczny (gł. w specjalnych strefach gosp.), włókienniczy (przetwórstwo bawełny, jedwabnictwo), spożywczy (rybny, tłuszczowy, herbaciany, zbożowy, winno-spirytusowy, tytoniowy), cementowy (I miejsce w świecie w produkcji cementu), ceramiczny (wytwarzanie tradycyjnej porcelany), skórzany, drzewny, odzieżowy; tradycyjne rękodzieło (wyroby z laki, kości słoniowej, hafty, wachlarze, koronki, rzeźba w drewnie i kamieniach półszlachetnych).
W rolnictwie zatrudnionych jest ok. 70% zawodowo czynnej ludności kraju; ok. 10% pow. Ch. stanowią ziemie uprawne (w tym blisko 50% sztucznie nawadniane), łąki i pastwiska 42%; dominują uprawy zbożowe: ryż (I miejsce w zbiorach świat.), pszenica (I miejsce), kukurydza (II miejsce), jęczmień, proso, gaolian; poza tym: rośliny oleiste (orzeszki ziemne, soja, rzepak, sezam), kauczukowiec, herbata (II miejsce w świecie, po Indiach), tytoń (I miejsce w świecie), cytrusy, banany, ananasy, warzywnictwo, wielkie plantacje bawełny (I miejsce w świecie). Największe na Ziemi pogłowie trzody chlewnej (43% pogłowia światowego), hodowla bydła, drobiu, owiec, kóz, wielbłądów i jaków; tradycyjna uprawa drzew morwowych i hodowla jedwabnika.
Rozwinięte rybołówstwo śródlądowe i morskie, przybrzeżne farmy morskie (perłopławy, małże jadalne). Transport Ch. oparty jest na przewozach kolejowych (sieć najlepiej rozwinięta we wsch. i płn.–wsch. części kraju); postęp w budowie dróg samochodowych (od pocz. lat 90. wybudowano ponad 20 tys. km autostrad), podobnie szybko rozwija się transport lotn. i rurociągowy; w niektórych częściach kraju duże znaczenie ma nadal transport juczny; żegluga śródlądowa koncentruje się w dorzeczu Jangcy i Xi-jang; gł. porty: Szanghaj, Dalian, Kanton, Ningbo, Tianjin, Qingdao.
Import: nowoczesne technologie, kompletne obiekty przemysłowe, maszyny, środki transportu, surowce, półfabrykaty; eksport: paliwa, surowce, artykuły rolno-spoż., wyroby włókiennicze, maszyny, wyroby artystyczne; gł. partnerzy handlowi Ch. to Japonia, USA, państwa UE, Rosja. Polityka gosp. specjalnie traktuje państwa Czarnej Afryki, gdzie Chiny znalazły sobie dostawców surowców (poza światowymi koncernami wydobywczymi) i gdzie od 1996 inwestują w infrastrukturę. Globalnie Chiny stały się w 2010 drugą po USA najw. gospodarką świata (przy znacznym ubóstwie większości obywateli).
Powiązane hasła:
GUANTING, TURFAN, YANGQUAN, HENGJANG, TRANSHIMALAJE, KAŁMUCKA REPUBLIKA FEDERACYJNA, PINGSIANG, CZERWONA KSIĄŻECZKA, LINHAJ, PEKDZEPodobne hasła:
Chiny, pojechać do Chin, postawić... Chiny, Chińska Republika Ludowa... Chiny, (Chińska Republika Ludowa)...